ص :2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص :3

ص :4

گزیده شناخت نامه قرآن بر پایه قرآن وحدیث

محمدی ری شهری

با همکاری جمعی از پژوهشگران

گزینش مرتضی خوش نصیب

مترجم حمیدرضا شیخی.

ص :5

ص :6

مطلوب و پایان دادن به مهجوریّت این کتاب آسمانی،فاصله بسیار است.

که گزیدۀ شناخت نامۀ قرآن است-سامان دادند،و همۀ عزیزانی که در تدوین و آماده سازی کتاب(چه اصل و چه گزیدۀ آن)،نقش داشته اند،پاداشی درخور فضل و بزرگواری حضرتش مسئلت نمایم.إنّه علی کُلِّ شَیءٍ قَدیر و ما ذلکَ عَلَی اللّه بِعَزیز!

رَبَّنا! تَقَبَّل مِنّا،إنَّکَ أنتَ السَّمیعُ العَلیم،یا مُبَدِّلَ السَّیِّئاتِ بالحَسَنات!

محمّد محمّدی ری شهری

1392/03/09

19 رجب 1434

ص:10

ص:12

حدیث

4.امام باقر علیه السلام- در بارۀ این سخن خداوند عز و جل: «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ؛ 1 پس، از اهل ذکر بپرسید،اگر نمی دانید»-: ذکر،همان قرآن است. (1)

ای محمّد ! به زودی در میان امّت تو،فتنه ای پدید خواهد آمد».

گفتم:راه بیرون رفتن از آن چیست؟

فرمود:«کتاب خدا...که ریسمان محکم خدا و یادآوری استوار است». (1)

تا جایی که-به خدا سوگند-از هیچ چیزی که بندگان به آن نیازمند باشند،فروگذار نکرد. (1)

ر.ک:ص 268(جامع بودن قرآن/قرآن بیان کنندۀ همه چیز).

تا سخن بگوید. (1)

است،تا به کسانی که ستم کرده اند،هشدار دهد و برای نیکوکاران،مژدگانی باشد». 1

گویا با چنین فرق نهادنی است که طبری(م 310ق)تنها از چهار نام یاد می کند:

«قرآن»،«کتاب»،«فرقان»و«ذکر». (1)

شیخ طوسی(م 460ق)و طبرسی(م 548ق)نیز همین چهار نام را می آورند. (2)

آلوسی(م 1270ق)تنها دو نام قرآن و فرقان را می پذیرد و بیان می کند که دیگر نام ها در حقیقت به همین دو بازمی گردند. (3)محمد بن عبدالرحیم نهاوندی(م 1330ق)تصریح می کند که به ظاهر،جز«قرآن»،دیگر نام ها،صفت و لقب اند. (4)

زرقانی(م 1367ق)نیز جز پنج نام،نامی دیگر برای قرآن نمی شناسد. (5)

و برخی پژوهشگران معاصر جز«قرآن»،دیگر نام ها را صفت می دانند. (6)

اکنون نام هایی را که بیشتر منابع تفسیری و قرآنی در ذکر آنها همداستان اند، برشمرده،به اختصار،آنها را شرح می دهیم ضمن این که از صفات قرآن جز به اشارتی می گذریم.

چنان که گذشت،بیشتر قرآن پژوهان،از چهار یا پنج نام یاد کرده اند:

دربارۀ ریشه و معنای«قرآن»اختلاف بسیار است؛از جمله آن که آیا مشتق است یا جامد،مصدر است یا وصف و.... (1)بیشتر دانشمندان فریقین متفق اند که«قرآن»، کلمه ای عربی،مشتق،مهموز از ریشه«ق ر ء»،و مصدر با معنای وصف است (2)که به گونۀ«عَلَم منقول»تبدیل به نام کتاب آسمانی حضرت محمد صلی الله علیه و آله شده است؛اما آنان در معنای«قرآن»با یکدیگر اختلاف دارند؛برخی قرآن را از«قرء»به معنای خواندن (تلاوت) (3)و برخی دیگر از همین ریشه به معنای گردآوردن می دانند(بدین معنا که در قرآن،حروف و آیات و سوره ها یکجا گرد آمده اند).ابن عطیۀ اندلسی، (4)ابوالفتوح رازی (5)و فخرالدین رازی (6)دو دیدگاه و نام صاحبان و استدلال آنها را معرفی و گزارش کرده اند.

برخی قرآن پژوهان پس از بررسی دیگر نام ها و اوصاف،تأکید کرده اند که جز قرآن نمی توان نام دیگری برای کتاب مسلمانان قائل شد؛ (7)زیرا دیگر نام ها در حقیقت،وصف های قرآن اند. (8)شواهدی این قول را تقویت می کنند،از جمله آن که در آیات قرآن کریم،برای اشاره به وحی،همین واژه،بیشترین کاربرد را دارد.در غالب روایات نیز از همین کلمه برای اشاره به قرآن استفاده شده است.

ص:27

اسلامی آمده است و پس از واژه«قرآن»بیشترین کاربرد را برای اشاره به قرآن دارد.

بسیاری از مفسران،«کتاب»را در شمار اسامی اصلی قرآن کریم آورده اند؛ (1)لیکن هر جا در قرآن یا حدیث از این کلمه برای اشاره به قرآن استفاده شده،قرینه مقالی یا مقامی در میان بوده است.از این روست که در شماری از آیات،مراد از«کتاب»،قرآن نیست؛بلکه کتاب های آسمانی دیگر یا معانی دیگری مراد است (2). (3)

مجموعه ای از ورق هاست که به صورت یکجا گرد آمده باشند. (1)این کلمه در قرآن نیامده،ولی کلمۀ«صُحُف»(جمعِ صحیفه:پوست یا کاغذ که بر آن می نوشته اند (2))از همین ریشه،در هشت آیۀ قرآن آمده است (3)و از میان آنها،تنها آیۀ دوم سورۀ بیّنه به روشنی به قرآن اشاره دارد:

«رَسُولٌ مِنَ اللّهِ یَتْلُوا صُحُفاً مُطَهَّرَةً . (4)

فرستاده ای است از سوی خداوند که صحیفه های پاک را تلاوت می کند» .

برخی معتقدند که نخستین نام قرآن،«مصحف»بوده و نقل می کنند که مسلمانان پس از وفات رسول خدا صلی الله علیه و آله چون خواستند که نامی برای کتاب خود برگزینند،از میان پیشنهادهای مختلف،کلمۀ«مصحف»را برگزیدند و پیش از آن مسلمانان نامی برای کتاب خود نداشتند. (5)عرب پیش از این نیز با کلمه مصحف آشنا بود و به اشعار جاهلیت،«مَصاحِف»می گفت. (6)

با این حال،به نظر می رسد کلمۀ مصحف را به«مجموعۀ نوشته شدۀ آیات و سوره ها»می گفته اند که پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله پدید آمد و مسلمانان آنها را در چارچوب کتاب(بین الدفّتَین)نگاشتند؛ (7)اما آن وحی که به عنوان واپسین کتاب آسمانی بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل می شد،«قرآن»نام داشت.در حقیقت،وجود مادّی و کَتبی قرآن را«مصحف»گویند و گواه این مدّعا روایاتی است که«قرائت قرآن از روی

ص:31

مصحف»را مایۀ افزایش نور چشم، (1)یا نگریستن بدان را عبادت (2)می دانند.

24.امام صادق علیه السلام: قرآن،در [شب] بیست و سوم ماه رمضان،فرو فرستاده شد. (1)

میاور تا در خواندن [قرآن]،شتاب زدگی به خرج نداده باشی» (1)» .

مفضّل گفت:گواهی می دهم که شما،از علم خدا آموخته شده اید و به قدرتِ او توانایید و به حکمِ او گویایید و به فرمان او کار می کنید. (2)

حدیث

26.امام باقر علیه السلام: هیچ کس مدارا کننده تر از خداوند عز و جل نیست.از مداراگریِ خداوند عز و جل است که مردم را [به تدریج] از وضعیتی به وضعیتی دیگر بُرد،و اگر یکباره [احکام و تکالیف را] بر آنان بار می کرد،از بین می رفتند. (1)

ص:36

زنجانی، (1)محمّد جواد بلاغی، (2)علامۀ طباطبایی (3)و بسیاری از علمای اهل سنّت، (4)این دیدگاه را باور دارند.طرفداران این دیدگاه،برای اثبات نزول دفعی،ادلّه و شواهدی آورده اند که مهم ترین آنها عبارت اند از:

واُنزِلَتِ التَّوراةُ لِسِتٍّ مَضَینَ مِن شَهرِ رَمَضانَ،واُنزِلَ الإِنجیلُ لِثَلاثَ عَشرَةَ لَیلَةً خَلَت مِن شَهرِ رَمَضانَ،واُنزِلَ الزَّبورُ لِثَمانِ عَشرَةَ خَلَونَ مِن شَهرِ رَمَضانَ،واُنزِلَ القُرآنُ فی ثَلاثٍ وعِشرینَ مِن شَهرِ رَمَضانَ. (1)

قرآن،در ماه رمضان،یک جا به بیت المعمور،فرو فرستاده شد و سپس در طول بیست سال،[تدریجاً] نازل گشت».

سپس فرمود:«پیامبر صلی الله علیه و آله فرموده است:"صُحُف ابراهیم،در شب اوّل ماه رمضان، نازل گشت.تورات،در شب ششم ماه رمضان،نازل شد.انجیل،در شب سیزدهم ماه رمضان،نازل شد.زبور،در شب هجدهم ماه رمضان،نازل شد و قرآن،در شب بیست و سوم ماه رمضان،نازل شده است"».

دو. روایتی دربارۀ آیۀ «إِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ ؛ما آن را در شبی فرخنده فرو فرستادیم» که مقصود از«شب مبارک»را شب قدر ماه رمضان می خواند و بیان می کند که قرآن جز در شب قدر،نازل نشده است:

لَیلَةُ القَدرِ وهِیَ فی کُلِّ سَنَةٍ فی شَهرِ رَمَضانَ فِی العَشرِ الأَواخِرِ،فَلَم یُنزَلِ القُرآنُ إلّا فی لَیلَةِ القَدرِ. (2)

شب قدر ! و آن،در دهۀ آخر ماه رمضانِ هر سال،واقع شده است.خداوند،قرآن را جز در شب قدر،فرو نفرستاد.

سه. روایتی ذیل آیۀ یکم سورۀ قدر که تأکید دارد قرآن در شب قدر نازل شده است:

صَدَقَ اللّهُ عز و جل،أنزَلَ اللّهُ القُرآنَ فی لَیلَةِ القَدرِ. (3)

خداوند عز و جل راست فرمود.خدا،قرآن را در شب قدر،فرو فرستاد.

گفتنی است که با توجه به مسلّم بودن نزول تدریجی قرآن در غیر شب قدر، روشن می گردد که مقصودِ روایات یادشده-که تنها از یک نزول و آن هم در شب قدر

ص:39

ماه رمضان سخن گفته و برخی از آنها نزول را در غیر این ماه نفی کرده اند-نزول دفعی است؛بدین معنا که روایاتِ یاد شده از نزولی افزون بر نزول تدریجی خبر می دهند.

رجب رخ داده است. (1)از سویی دیگر،مفسّران و صاحب نظران فریقین بر هم زمانی بعثت و آغاز نزول،متفق اند. (2)بنا بر این،نزول قرآن در ماه رمضان-که آیات و روایات بِدان اشاره دارند-،نزول دفعی همۀ قرآن است،نه آغاز نزول تدریجی؛زیرا نزول تدریجی از ماه رجب آغاز شده است.

دو. در آیاتی که سخن از نزول قرآن در ماه رمضان رفته،تعبیر«انزال»آمده و این تعبیر،حکایت از نزول دفعی دارد.توضیح،آن که برخی قرآن پژوهانْ مانند راغب اصفهانی(م 425ق)گفته اند که«تنزیل»از باب تفعیل،غالباً بر نزول تدریجی دلالت می کند؛اما«إنزال»از باب افعال،اعم از آن است و هم بر این معنا و هم بر نزول دفعی دلالت دارد. (3)فخر رازی(م 606ق)نیز با او هم رأی است،جز آن که این کاربرد را همیشگی دانسته،نه غالبی. (4)راغب،تصریح می کند که در آیات: «إِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ ؛ (5)ما آن را در شبی فرخنده فرو فرستادیم» و «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ ؛ (6)ماه رمضان که در آن قرآن فرو فرستاده شده است» و «إِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ ؛ (7)ما آن را در شب قدر فرو فرستادیم» ،تعبیر«انزال»آمده و نه«تنزیل»؛زیرا بر اساس روایات، قرآن،یکباره به آسمان دنیا و سپس به تدریج بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده است.تفاوت میان انزال و تنزیل را قرآن پژوهان و لغویانی دیگر همانند:زمخشری، (8)ابوالبقاء، (9)

ص:41

طبْرِسی، (1)زرکشی (2)و علامۀ طباطبایی (3)پذیرفته اند.علامۀ طباطبایی از این رأی، همراه دیگر شواهد،برای اثبات نزول دفعی حقیقت قرآن بر قلب پیامبر صلی الله علیه و آله در شب قدر،سود جسته است. (4)

سه. بنا بر روایات،جبرئیل علیه السلام در روزی که پیامبر صلی الله علیه و آله مبعوث شد،وضو و نماز را به او آموخت و پیامبر صلی الله علیه و آله در همان روز،نماز گزارد. (5)از سویی دیگر،از پیامبر،نقل است که نماز بدون فاتحة الکتاب،روا نیست. (6)هیچ روایتی نیز در دست نیست که از اقامۀ نمازی بدون سورۀ حمد در اسلام گزارش کرده باشد.از جمع این روایات بر می آید که سورۀ حمد در ماه رجب نخستین سال بعثت نازل شده است.این را نیز باید افزود که برخی روایات تصریح دارند که سورۀ حمد در آغاز بعثت نازل شده است. (7)نتیجه آن که بخشی از قرآن،پیش از ماه رمضان نازل شده و در صورت نفی نزول دفعی،تصریح قرآن بر نزول کلّ قرآن در ماه رمضان، بی معنا خواهد شد.

دیدگاه نزول دفعی و تدریجی خود به دو دیدگاه فرعی تقسیم می شود:

دیدگاه نخست.نزول دفعی بر بیت معمور: بنا بر برخی روایات فریقین،قرآن،نخست بر بیت معمور و سپس در طول مدت رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله از آن جا به تدریج بر ایشان فرود آمده است. (8)شماری از مفسّران و قرآن پژوهان،پیرو این دیدگاه اند،مانند:

ص:42

طبری(م 310 ق)، (1)شیخ صدوق(م 381 ق)، (2)زَمَخشَری(م 538 ق)، (3)فخر رازی (م606ق)، (4)قرطبی(م 671ق)، (5)زَرکشی(م 794ق)، (6)ابن حجر عسقلانی (م 852 ق)، (7)سیوطی(م 911ق)، (8)ملاّ فتح اللّه کاشانی(م 988ق)، (9)بُروسَوی (م1137ق)، (10)آلوسی(م 1270 ق)، (11)نهاوندی(م 1371 ق) (12)و زرقانی(معاصر). (13)

دیدگاه دوم.نزول دفعی بر قلب پیامبر صلی الله علیه و آله: بنا بر این دیدگاه،دو نزول قرآن عبارت اند از:نخست،نزول حقیقت یا روح قرآن در شب قدر بر قلب پیامبر صلی الله علیه و آله به صورت دفعی و دوم،نزول آن در قالب الفاظ به صورت آیات و سوره ها به گونۀ تدریجی.

شیخ صدوق، (14)فیض کاشانی، (15)شیخ ابوعبداللّه زنجانی (16)و علامۀ طباطبایی بر این باورند.علامۀ طباطبایی در استحکام بخشی به این دیدگاه و تشریح آن بسیار کوشیده است.بر اساس تبیین او از این دیدگاه،مقصود از نزول قرآن در شب قدر،نزول

ص:43

دفعی قرآن با همین الفاظ و و اجزا و فصول نیست.قرآن حقیقتی متعالی دارد بدون الفاظ و اجزا و فصول و شأن نزول که به ادراک بشر عادی در نمی آید و قرآن حاضر که در چنین هیئتی است،مثالی است از آن،و گویی جامه هایی است بر قامت آن. (1)

از سوی دیگر،آیاتی که از نزول قرآن در شب قدر سخن گفته اند،از کلمۀ«انزال» سود برده اند که نزول دفعی را می رساند و نزول دفعی نمی تواند در قالب الفاظ باشد.

هر یک از آیات قرآن ناظر به وقایعی خاص است و نزول آنها پیش از آن وقایع معقول نیست.ناگزیر،مراد از نزول دفعی قرآن در شب قدر،نزول حقیقت آن است.

برخی از شاگردان علامۀ طباطبایی از این حقیقت،به«روح قرآن»تعبیر کرده و گفته اند:قرآن در شب قدر با نزولی اجمالی و غیر زمانی که بر نزول تفصیلی و زمانی مقدم بوده،نازل شده و می توان از آن با تعبیر«روح قرآن»یاد کرد که عاری از قالب کلمات،آیات و سور است و چون پیامبر واجد این روح شد،همان حقیقتی که نخست مانند یک روح بر پیامبر نازل شده بود،در لباس الفاظ و کلمات درآمد و نازل شد. (2)

طرفداران این دیدگاه به آیاتی از قرآن نیز تمسک جسته اند؛از جمله آیۀ 114 طه که می فرماید:«... وَ لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضی إِلَیْکَ وَحْیُهُ .. .؛قبل از آن که وحی قرآن کاملاً تمام نشده در آن شتاب مکن» و نیز آیات 16-19 قیامت که می فرماید:

«لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ * إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ * فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ * ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ ؛زبانت را به آن مچرخان تا به آن شتاب کنی.بر ماست جمع کردن و خواندن آن.

وقتی آن را خواندیم،تو هم از خواندن آن تبعیت کن.سپس بر ماست بیان آن» .ظاهر این آیات حاکی است که پیامبر صلی الله علیه و آله از آنچه به وی وحی می شده،از پیش آگاه بوده و هنگام وحی،در قرائت آیات بر پیک وحی پیشی می گرفته و خدای تعالی او را

ص:44

از این کار باز داشته است. (1)

«وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً .

آنان که کافر شدند،گفتند:چرا قرآن یکباره بر او نازل نمی شود؟».

این سخن اعتراضی بود به نزول تدریجی قرآن؛بدین معنا که اگر محمد صلی الله علیه و آله پیامبر بود،می باید دین او کامل و تام می بود و اصول،فروع،فرایض و سنّت هایش یکجا نازل می شد و حال که چنین نیست و او برای هر رخدادی سخنی می سازد،اجزای کتاب او منظم نیست،بلکه سخنانی پراکنده است. (1)خداوند در پایان آیه،بی آن که ادعای کافران را دربارۀ نزول تدریجی تکذیب کند،از فایدۀ آن سخن می گوید که استوار ساختن قلب پیامبر صلی الله علیه و آله است:

«کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ .

این چنین فرستادیم تا دلت را با آن ثبات دهیم».

2.آیۀ «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ ؛ماه رمضان که در آن،قرآن فرو فرستاده شد» و آیاتِ مشابه،که به ظاهر از نزول دفعی در ماه رمضان سخن می گویند،از گذشته و آنچه پیش تر نازل شده خبر می دهند و خود در زمرۀ آن قرار نمی گیرد و شکی نیست که این آیات،خود،جزء قرآن اند؛پس نمی توان گفت که همۀ قرآن در شب قدر نازل شده است.این آیات فقط در صورتی می توانند از خود نیز خبر دهند که خود نیز در شب قدر نازل شده و به صیغۀ زمان حال(نظیر«الذی ینزل»یا«إنّا ننزِله»)باشند نه ماضی،در حالی که چنین نیست.نتیجه آن که منظور از نزول در شب قدر،آغاز نزول است،نه نزول دفعی و یکبارۀ قرآن. (2)

3.آیاتی که از نزول قرآن در شب قدر سخن می گویند و گروه نخست به آنها تمسک جسته اند،بر نزول دفعی دلالتی ندارند؛زیرا در وقت نزول این آیات، بخشی از قرآن هنوز نازل نشده بود و از این رو،از واژۀ«قرآن»تنها بخشی از آن به

ص:46

فهم عرفی تبادر می شد.خدا نیز طبق فهم عرفی مخاطبان عصر نزول،«قرآن»را به معنای همان بخش نازل شده به کار برده است،نه همه آن و بدین سان،مقصود از قرآن،بخشی از آن است و مراد از«نزولِ قرآن»در آیات یاد شده،آغاز نزول قرآن است نه نزول کلّ قرآن. (1)در آیات 1-3 دخان: «حم * وَ الْکِتابِ الْمُبِینِ * إِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ ؛حم.سوگند به کتاب روشنگر.ما آن را در شبی فرخنده فرو فرستادیم» نیز کلمۀ «الکتاب»با الف و لام عهد همراه است و مراد از آن کلّ قرآن نیست،بلکه همان قدری مراد است که برای مردم معهود بوده (2)و آن،تنها بخش نازل شده تا آن زمان است.

4.بررسی موارد کاربرد«تنزیل»و«انزال»در قرآن نشان می دهد که نظر طرفداران دیدگاه دفعی و تدریجی(اختصاص کاربرد انزال به نزول دفعی و تنزیل به نزول تدریجی)پذیرفتنی نیست؛زیرا گاه این دو تعبیر،از جمله در آیۀ «وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَوْ لا نُزِّلَ عَلَیْهِ الْقُرْآنُ جُمْلَةً واحِدَةً ؛ (3)کسانی که کافر شدند،گفتند:چرا قرآن،یکباره بر او نازل نمی شود؟» ،به جای هم به کار رفته اند. (4)

5.روایاتی که برای اثبات دیدگاه پیشین به کار رفته اند،خبر واحدند و خبر واحد موجب علم نمی شود،در حالی که شمار بیشتری از روایات که مشهورترند،با دیدگاه نزول تدریجی همسویند. (5)

6.خداوند در آیۀ 185 بقره از نزول قرآن در این ماه خبر داده است «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ» .اگر قرآن به بیت المعمور در آسمان چهارم نازل شده باشد فایدۀ چنین نزولی که مردم از آن بی بهره بوده اند چیست؟افزون بر این،یادکرد خدا از

ص:47

نزول قرآن در این ماه،برای بزرگداشت ماه رمضان است؛نزول بر بیت معمور طبق نظریۀ نزول بر بیت معمور بی آن که بر پیامبر نازل شده و به مردم برسد،چه بزرگداشتی برای ماه رمضان دارد؟ (1)

7.اگر همۀ قرآن به صورت دفعی در آغاز بعثت نازل شده باشد،بسیاری از خطاب های الهی در قرآن کریم عبث و غیر عقلایی می نمایند؛زیرا آنها به کسانی خطاب شده اند که در وقت خطاب حاضر نبوده اند و کسانی به سبب کاری سرزنش شده اند که هنوز آن کار را نکرده اند. (2)

8.بنا بر برخی روایات،مانند روایات مربوط به اصحاب کهف و ظهار،گاه مردم از موضوعاتی می پرسیدند و پیامبر می فرمود:در این باره هنوز چیزی بر من وحی نشده است؛در انتظار بمانید تا خداوند دربارۀ آن بر من وحی کند.این سخن نشان می دهد که قرآنِ معهود به گونۀ دفعی بر آن حضرت نازل نشده است. (3)

9.این که در تبیین نزول دفعی گفته می شود که«روح قرآن»بر پیامبر نازل شده فقط یک ادعاست؛زیرا هیچ آیه یا روایتی به«روح قرآن»اشاره نکرده و قرآن را با «روح»یا کلمات مشابه همراه نساخته و از«نزول قرآن به گونۀ اجمال»سخن نگفته است.ثانیاً مراد از روح و اجمال قرآن چیست؟اگر خلاصه ای از مضامین قرآن است، می باید پیامبر در وقت پرسش مردم،پاسخی ارائه می کرد،نه آن که آنان را به انتظار فرا خواند تا وحی فرا برسد. (4)

با صراحتِ آیاتی که از نزول تدریجی قرآن خبر می دهند،ناسازگار نیست.این آیات تنها وجود نزول تدریجی را ثابت کرده اند و به هیچ روی،بر نفی نزولی دیگر دلالت ندارند.قرآن کریم افزون بر این،چنان که گذشت آیاتی دارد که بر نزول دفعی دلالت دارند و توجیه و تفسیر آنها بر وجهی دیگر خلاف ظاهر آنها و نیازمند دلیل معتبر است.

نزول قرآن به صورت دفعی الزاماً بدین معنا نیست که قرآن کریم در قالب الفاظ و کلمات به صورت آیات و سور و به شکل تفصیلی نازل شده است.بنا بر این دیدگاه، حقیقت قرآن،الفاظ،اجزا،فصول،شئون و زمان ندارد.این حقیقت در نزول دفعی بر پیامبر نازل شده است و در نزول تدریجی،همان حقیقت به جامۀ الفاظ و کلمات و زمان و شأن نزول درآمده و به تدریج بر آن حضرت فرود آمده است؛از این رو، بسیاری از اشکال های گروه دوم بر این دیدگاه از قبیل اشکال دوم،سوم،هفتم و هشتم وارد نیست.

نزول دفعی و تدریجی قرآن بر قلب پیامبر یا بیت معمور،مقدمۀ نزول آن به صورت تدریجی و بهره مندی مردم از کلام الهی بوده است و از این رو حادثه ای سترگ و خجسته است و از همین رو،خداوند از آن به عنوان خصیصه ای برای ماه رمضان یاد کرده است. (1)

ادلۀ دیدگاه دوم،متعدد و مختلف اند و هم بر نقل قرآن و روایات تکیه دارند و هم بر ادلّه و شواهد عقلی و بدین روی،واحد بودن برخی اخبار موجب ردّ آن نمی شود؛افزون بر این که گروه دوم نیز در استدلالات روایی خود بر اخبار واحد تکیه کرده اند.

ص:49

نخستین چیزی که در مکّه بر ایشان نازل شد،فاتحة الکتاب بود و سپس «اِقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّکَ» . (1)

30.دلائل النبوّة ،بیهقی-به نقل از عمرو بن شُرَحبیل -: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به خدیجه فرمود:

«من وقتی تنها می شوم،صدایی می شنوم...[که می گوید:] ای محمّد! بگو: «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ * اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ» تا می رسد به «وَ لاَ الضّالِّینَ»» . (2)

صحیح و ثابت و روشن است و نزول آیه در روز تصریح بر ولایت امیر مؤمنان علی بن ابی طالب-که درودهای خدا بر او باد-در غدیر خُم بوده است. (1)

نخستین سوره ای که بر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرود آمد،[این بود]: «به نام خداوند رحمتگر مهربان.بخوان به نام پروردگارت» .و واپسین سوره ای که فرود آمد،این بود: «آن گاه که یاری خدا فرا رسید» . (1)

این روایت از امام رضا علیه السلام به نقل از پدرش،موسی بن جعفر علیه السلام،از امام صادق علیه السلام نیز گزارش شده است. (2)در تفسیر القمی روایتی با همین مضمون از امام باقر علیه السلام نقل شده است. (3)البته در این که نخستین وحی قرآنی چند آیۀ اول سورۀ علق است یا همۀ سوره،اختلاف است.برخی با توجه به سیاق آیات سورۀ علق،نزول تمام این سوره را یکباره دانسته اند. (4)

2.برخی با استناد به حدیث ابوسلمه از جابر بن عبد اللّه،سورۀ مدثّر را نخستین سورۀ نازل شده معرفی کرده اند،در حالی که این حدیث منافاتی با نزول چند آیه از سورۀ علق پیش از این سوره ندارد؛ (5)زیرا در متن حدیث هیچ گونه اشاره ای به این نشده که نخستین وحی قرآنی آیات نخست این سوره است و تنها استنباط جابر از گفتۀ پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله چنین بوده است.شاید هم این حدیث به اولین نزول پس از ایام فَتْرت(دوره انقطاع وحی) (6)اشاره داشته باشد.شاهدِ این مدعا حدیث دیگری از جابر بن عبد اللّه است که بر اساس آن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله از فترت وحی سخن گفته است. (7)

3.گروه سوم،نخستین سورۀ نازل شده را فاتحه می دانند. (8)به نقل از زمخشری

ص:56

بیشتر مفسران معتقدند که سورۀ فاتحه نخستین سورۀ نازل شده است. (1)طَبْرِسی (2)و واحدی نیشابوری (3)با استناد به روایاتی این قول را پذیرفته اند.افزون بر این،بر پایۀ برخی روایات،جبرئیل در نخستین روز بعثت،نماز و وضو را طبق آیین اسلام به پیامبر تعلیم داد (4)و آن حضرت از آغاز با گروه کوچک یاران خود(علی،جعفر،زید و خدیجه)به همان روش نماز می گزارد (5)که لازمۀ آن،مقرون بودن بعثت با نزول سورۀ حمد است.به نقل از سیوطی هرگز زمانی نبوده است که نماز در اسلام بدون فاتحة الکتاب باشد. (6)روایت

«لا صَلاةَ إلّابِفاتِحَةِ الکِتابِ؛ (7)نمازی جز به فاتحة الکتاب بر پا نمی شود»مؤیّد همین گزارش است.

در نگاهی کلی به این سه دیدگاه،شاید بتوان چنین نتیجه گرفت که نزول سه یا پنج آیه از آغاز سورۀ علق با آغاز بعثت مقارن بوده است،سپس چند آیه از ابتدای سورۀ مدثّر نازل شده است؛ (8)ولی نخستین سورۀ کاملِ فرود آمده بر پیامبر صلی الله علیه و آله،سورۀ حمد است (9)که«فاتحة الکتاب»خوانده می شود. (10)همچنین می توان گفت که در هر صورت نخستین آیه ای که بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده،«بسم اللّه الرحمن الرحیم»است؛ (11)زیرا همۀ سوره های قرآن به جز برائت با این آیه آغاز می شوند و شیعه معتقد است که«بسم اللّه

ص:57

الرحمن الرحیم»در هر سوره جزو آن سوره و آیه ای مستقل است. (1)

اما روایت منقول از امام علی علیه السلام که در آن،نخستین وحی قرآنی،آیۀ 151 از سورۀ انعام دانسته شده، (2)از چند جهت اشکال دارد،از جمله این که به نقل از ابن عباس و دیگران،سورۀ انعام از سوره هایی است که همۀ آن،یکجا نازل شده است. (3)دوم این که بر پایۀ روایت دیگری از ابن عباس،آیۀ 151 از سورۀ انعام،مدنی است. (4)

بود.یعقوبی همین نقل را صحیح و استوار دانسته،نزول این آیه را در روز ابلاغ امامت علی بن ابی طالب علیه السلام در غدیرخم تأیید می کند. (1)

در نقل دیگری آمده است که پس از سورۀ «إِذا جاءَ نَصْرُ اللّهِ» آیۀ «اَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ» فرود آمد و این آخرین آیه بود و آن حضرت صلی الله علیه و آله هشتاد روز پس از نزول این آیه در گذشت. (2)

3.آیۀ176 از سورۀ نساء:به گفتۀ براء بن عازب،آخرین آیۀ نازل شده «یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللّهُ یُفْتِیکُمْ فِی الْکَلالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَکَ لَیْسَ لَهُ وَلَدٌ وَ لَهُ أُخْتٌ فَلَها نِصْفُ ما تَرَکَ وَ هُوَ یَرِثُها إِنْ لَمْ یَکُنْ لَها وَلَدٌ فَإِنْ کانَتَا اثْنَتَیْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثانِ مِمّا تَرَکَ وَ إِنْ کانُوا إِخْوَةً رِجالاً وَ نِساءً فَلِلذَّکَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَ اللّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ ؛از تو [ در بارۀ کلاله ] فتوا می طلبند؛بگو:خدا در بارۀ کلاله فتوا می دهد:اگر مردی بمیرد و فرزندی نداشته باشد،و خواهری داشته باشد،نصفِ میراث از آنِ اوست.و آن [ مرد نیز ] از او ارث می برد،اگر برای او [ خواهر ] فرزندی نباشد.پس اگر [ ورثه فقط ] دو خواهر باشند،دوسوم میراث برای آن دو است،و اگر [ چند ] خواهر و برادرند،پس نصیب مرد،مانند نصیب دو زن است.خدا برای شما توضیح می دهد تا مبادا گم راه شوید،و خداوند به هر چیزی داناست» است. (3)فرّاء هم این آیه را،آخرین آیۀ نازل شده معرفی می کند. (4)

4.آیات پایانی سورۀ توبه:اُبیّ بن کعب،واپسین آیۀ نازل شده را آیات پایانی سورۀ توبه دانسته است: (5)

«لَقَدْ جاءَکُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِکُمْ عَزِیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَرِیصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنِینَ

ص:59

رَؤُفٌ رَحِیمٌ * فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِیَ اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ . (1)

فرستاده ای از خود شما برایتان آمده که سخت است بر او هر چیزی که شما را رنج می دهد.بر [هدایت] شما حریص است،و نسبت به مؤمنان دلسوز و مهربان است.

پس اگر از حق روی بگردانند بگو:خداوند مرا کفایت می کند.هیچ معبودی جز او نیست.بر او توکل کردم و او صاحب عرش عظیم است» .

که گروه گروه وارد دین خدا می شوند،پس پروردگارت را با حمد تسبیح کن و از او درخواست آمرزش نما که او توبه پذیر است» .

با نزول این سوره،صحابه خرسند شدند؛زیرا پیروزی مطلق اسلام بر کفر و تثبیت و استحکام پایه های دین با گرویدن گروه های مختلف مردم را بشارت می داد.

ولی عباس عموی پیامبر،به سبب خبر دادن سوره از پایان کار پیامبر،از نزول آن سخت غمناک شد و پیامبر پس از آن دو سال بیشتر زنده نبود. (1)

در روایتی از امام صادق علیه السلام و نیز امام رضا علیه السلام آخرین سوره، «إِذا جاءَ نَصْرُ اللّهِ وَ الْفَتْحُ» معرفی شده است. (2)از ابن عباس نیز گزارش شده که آخرین سوره،نصر است. (3)

2.سورۀ برائت:روایاتی آخرین سوره را برائت معرفی کرده است که نخستین آیات آن در سال نهم هجری نازل شد و پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را فرستاد تا آن را بر جمع مشرکان بخواند. (4)

3.سورۀ مائده:در روایتی آخرین سورۀ نازل شده،مائده دانسته شده است. (5)

2.سورۀ برائت،پس از فتح مکّه و در سال نهم هجری،نازل شده است. (1)

3.مطابق برخی از گزارش ها،سورۀ مائده آخرین سوره ای است که بر پیغمبر نازل شده است. (2)

4.بر پایۀ روایتی که از امام صادق علیه السلام و امام رضا علیه السلام نقل شده و گزارش های متعددی که در منابع شیعه و سنی آمده، (3)سورۀ نصر،آخرین سوره ای است که بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل گردیده است.

با در نظر گرفتن نکات یاد شده می توان گفت:بخش هایی از سورۀ مائده و برائت از واپسین آیات نازل شده است،ولی آخرین سوره ای که به صورت کامل نازل شد، سورۀ نصر است.

ص:62

عیسی بن مریم علیه السلام تا مبعوث شدن محمّد صلی الله علیه و آله،اهل آسمان ها،دیگر وحی ای را نشنیدند.پس هنگامی که خداوند،جبرئیل علیه السلام را به سوی محمّد صلی الله علیه و آله فرستاد،آسمانیان صدای وحی شدن قرآن را که مانند صدای افتادن آهن بر روی تخته سنگ بود، شنیدند و از هوش رفتند.چون از وحی فراغت یافت،جبرئیل علیه السلام باز گشت و از اهل هر آسمانی که می گذشت،هراس از دل هایشان برطرف می شد؛یعنی دل هایشان آرام می گرفت و به یکدیگر می گفتند: «پروردگارتان،چه فرمود؟گفتند:حقیقت.و اوست بلندمرتبه و بزرگ» . (1)

46.إمتاع الأسماع -به نقل از شُرَیح بن عبد اللّه-:چون پیامبر صلی الله علیه و آله به آسمان رفت و خدا به بنده اش آنچه را باید وحی کند،وحی فرمود،جبرئیل علیه السلام به سجده افتاد تا آن گاه که خدا به بنده اش آنچه را باید خبر دهد،خبر داد.آن گاه،[جبرئیل علیه السلام ] سر از سجده برداشت و من،او را در خلقت واقعی اش دیدم؛آراسته به زِبَرجَد و لؤلؤ و یاقوت،و به نظرم رسید که آب چشمانش،افق را پُر کرده است.من تا پیش از آن زمان،او را به صورت های گوناگون می دیدم و غالباً به صورت دِحیۀ کَلْبی می دیدمش.گاهی اوقات هم چنان می دیدمش که کسی،دیگری را از پشت غربال می بیند. (2)

ص:64

فرستاده ای را بفرستد و به اذن او،هر چه بخواهد،وحی نماید.آری.اوست بلندمرتبۀ سنجیده کار،و همین گونه،وحی از امر خودمان را به سوی تو وحی کردیم.تو نمی دانستی کتاب چیست و نه ایمان [کدام است]؛ولی آن را نوری گردانیدیم که هر کس از بندگان خود را بخواهیم،به وسیلۀ آن،راه می نماییم». (1)

حدیث

48.بصائر الدرجات -به نقل از زُراره-:از امام باقر علیه السلام پرسیدم:رسول،چه کسی است؟ نبی،چه کسی است؟و مُحدَّث کیست؟

فرمود:«رسول،کسی است که جبرئیل علیه السلام نزدش می آید و رو در رو،با وی سخن می گوید.رسول،او را می بیند،همچنان که یکی از شما،فردی را که با وی سخن می گوید،می بیند.این،رسول است.

نبی،کسی است که در خواب،جبرئیل علیه السلام نزدش می آید،مانند رؤیای ابراهیم علیه السلام و یا حالت چُرتی که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را می گرفت و در هنگام خواب،جبرئیل علیه السلام نزدش می آمد.نبی،این گونه است.بعضی از ایشان،رسالت و نبوّت را با هم دارند.برای نمونه،پیامبر خدا صلی الله علیه و آله رسولی بود که جبرئیل علیه السلام نزدش می آمد و رو در رو،با وی سخن می گفت و ایشان،او را می دید و در خواب هم نزدش می آمد.

امّا مُحدَّث،کسی است که سخن فرشته را می شنود و با او سخن می گوید،بدون آن که وی را ببیند و بدون این که به خواب او هم بیاید». (2)

ص:66

49.امام باقر علیه السلام: پیامبران،پنج گونه اند:برخی از آنان،صدا[ی وحی] را مانند صدای [به هم خوردن] زنجیر می شنوند و مقصود را در می یابند.برخی در خواب به آنان،خبر داده می شود،مانند یوسف علیه السلام و ابراهیم علیه السلام.برخی شان [فرشته را] مشاهده می کنند و برخی،در قلبشان ضربه زده و در گوششان،زنگ زده می شود (1). (2)

51.صحیح البخاری -به نقل از عایشه-:پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را دیدم که در یک روز بسیار سرد، وحی بر او نازل می شود و پس از قطع شدن وحی،از پیشانی اش،عرق می ریخت. (1)

52.فتح الباری -به نقل از عایشه،در بارۀ پیامبر خدا صلی الله علیه و آله-:هر گاه بر ایشان وحی فرود می آمد،عرق می ریخت. (2)

53.المناقب ،ابن شهرآشوب-به نقل از ابن عبّاس-:پیامبر صلی الله علیه و آله هر گاه قرآن بر او نازل می شد،آن را با زبان و لبانش می گرفت [و بازگو می کرد] و از این بابت،به سختی و رنج می افتاد.پس این آیه بر او نازل شد: «زبانت را به آن مجنبان» (3).

و زمانی که بر ایشان،وحی فرود می آمد،درد شدیدی از آن احساس می کرد و سردرد می گرفت و احساس سنگینی می کرد. (4)

54.مسند ابن حنبل -به نقل از عبد اللّه بن عمرو-:از پیامبر صلی الله علیه و آله پرسیدم:ای پیامبر خدا ! آیا وحی را حس می کنید؟

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:«آری.صداهایی [مانند صدای زنگ و به هم خوردن زنجیر] می شنوم.سپس ساکت می مانم.هر بار که بر من وحی می شود،احساس می کنم که جانم کَنْده می شود». (5)

ص:68

55.مسند ابن حنبل -به نقل از عبد اللّه بن عمرو-:سورۀ مائده در حالی بر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نازل شد که سوار بر شترش بود و آن حیوان نتوانست پیامبر صلی الله علیه و آله را تحمّل کند.از این رو،ایشان از شتر،پیاده شد. (1)

نکته

در بارۀ گزارش هایی که حالت پیامبر صلی الله علیه و آله را در حال نزول وحی بیان کرده اند،چند نکته قابل توجّه است:

1.هیچ یک از این گزارش ها،از اهل بیت علیهم السلام نقل نشده است.

2.سند گزارش های یاد شده،از اعتبار لازم برخوردار نیست.

3.آنچه از مجموع گزارش ها می توان استنباط کرد،این است که حالت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله هنگام نزول وحی،دگرگون می شد،به گونه ای که هر کس ایشان را می دید، متوجّه غیر عادی بودن حال ایشان می گردید؛امّا نمی توان تفسیر قطعی و دقیقی از حال ظاهری ایشان ارائه کرد،چه رسد به حال درونی آن بزرگوار.

57.الکافی -به نقل از فضیل بن یسار-:به امام صادق علیه السلام گفتم:مردم می گویند که قرآن،بر هفت حرف،نازل شده است.فرمود:«دروغ می گویند دشمنان خدا! قرآن به یک حرف،از سوی یک خدا،نازل شده است». (1)

3

2.ابن عباس گزارش می کند که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

أَقرَأَنی جِبریلُ عَلی حَرفٍ فَراجَعتُهُ فَلَم أزَل أستَزیدُهُ ویَزیدُنی حَتّی انتَهی إلی سَبعَةِ أحرُفٍ. (1)

جبرئیل قرآن را بر یک حرف(قرائت)بر من اقراء کرد،پس به او مراجعه کردم و پیوسته حروف بیشتری را طلب کردم و او نیز حروف بیشتری را اقراء کرد تا آن که به هفت حرف رسید.

3.اُبیّ بن کعب نیز روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل کرده است که بر اساس آن جبرئیل به نزد پیامبر آمد و پیامبر را از سوی خدا مأمور قرائت قرآن بر یک حرف(قرائت)کرد.پیامبر صلی الله علیه و آله قرائت قرآن بر اساس یک حرف را فراتر از توان امّتش دانست و از خداوند عفو و مغفرت را خواست.نزول جبرئیل برای بار دوم و سوم اتفاق افتاد و جواز قرائت بر دو حرف و سه حرف را به پیامبر اعلام کرد و پیامبر نیز تقاضای خود را تکرار کرد تا این که جبرئیل برای بار چهارم فرود آمد و عرض کرد:

إنّ اللّهَ یَأمُرُکَ أَن تَقرَأَ امَّتُکَ القُرآنَ عَلی سَبعَةِ أحرُفٍ فَأیَّما حَرفٍ قَرَأوا عَلَیه فَقَد أصابوا. (2)

خداوند به تو فرمان داده که امّتت قرآن را بر هفت حرف بخوانند،پس بر هر حرفی که بخوانند،درست خوانده اند.

در این روایت همانند روایت پیش گفته از بخاری،از درخواست مکرر پیامبر صلی الله علیه و آله برای افزایش دادن تعداد قرائت های امّت،سخن به میان آمده است.

4.اُبیّ بن کعب در روایت دیگری نقل کرده است که پیامبر فرمود:

یا ابَیّ! إنّی أَقرَئتُ القُرآنَ فَقیلَ لی:عَلی حَرفٍ أو حَرفَینِ؟فَقالَ المَلَکُ الّذی مَعی:

قُل عَلی حَرفَینِ.قُلتُ:عَلی حَرفَینِ،فَقیلَ لی:عَلی حَرفَینِ أو ثَلاثَةٍ؟فَقالَ المَلَکُ

ص:73

الّذی مَعی:قُلْ عَلی ثَلاثَةٍ.قُلتُ:عَلی ثَلاثَةٍ،حَتّی بَلَغَ سَبعَةَ أَحرُفٍ،ثُمَّ قالَ:لَیسَ مِنها إلّاشافٍ کافٍ إن قُلتَ سَمیعاً عَلیماً عَزیزاً حَکیماً ما لَم تَختِم آیَةَ عَذابٍ بِرَحمَةٍ أو آیَةَ رَحمَةٍ بِعذابٍ. (1)

ای ابیّ،قرآن را قرائت کردم،ندا آمد:بر یک حرف یا دو حرف؟فرشته ای که همراهم بود گفت:بگو بر دو حرف.گفتم بر دو حرف.سپس ندا آمد بر دو حرف یا بر سه حرف؟همان فرشته گفت:بگو بر سه حرف.گفتم:بر سه حرف.تا این که به هفت حرف رسید.آن گاه رسول خدا فرمود:این هفت حرف هر یک شفادهنده و کفایت کننده است،اگر بگویی:سمیعاً،علیماً،عزیزاً،حکیماً مادام که آیۀ عذاب را به رحمت و آیۀ رحمت را به عذاب پایان نبری.

بر اساس ظاهر این روایت،جابه جاییِ کلمات و فواصل آیات،مادام که به تغییر اساسی در معنای آیه منتهی نشود،مُجاز است.تغییراتی را که در بارۀ مصحف عبد اللّه بن مسعود گزارش شده از این باب دانسته اند. (2)

5.نیز در منابع اهل سنّت آمده است:

لَقِیَ رَسولُ اللّهِ صلی الله علیه و آله جَبرَئیلَ،فَقالَ:یَا جَبرَئیلُ! إنّی بُعِثتُ إلی أُمّةٍ أمّیینَ مِنهُمُ العَجوزُ و الشِّیخُ الکَبیرُ و الغُلامُ و الجارِیةُ و الرَّجُلُ الّذی لَم یَقرأ کِتاباً قَطُّ.قالَ:یا مُحمَّدُ! إنّ القُرآنَ انزِلَ عَلی سَبعَةِ أَحرُفٍ. (3)

پیامبر صلی الله علیه و آله جبرئیل را دید و فرمود:ای جبرئیل ! من بر امّتی برانگیخته شدم که امّی و فاقد سوادند.در میان آنان از پیرزن و پیرمرد گرفته تا زن و مرد جوان و کسی که هرگز کتابی نخوانده است،هست.جبرئیل گفت:ای محمد! قرآن به هفت حرف نازل شده است.

در میان روایات اهل سنّت،این روایت را می توان مقبول ترین روایت از جهت

ص:74

محتوا دانست که در آن از امّی بودن امّت و وجود کسانی که خواندن نمی دانند،سخن به میان آمده که می تواند حکایتگر صعوبت قرائت دقیق قرآن برای آنان باشد.

6.اهل سنّت از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده اند که:قرآن بر هفت حرف نازل شد:زجر و امر و حلال و حرام و محکم و متشابه و امثال. (1)

7.حدیث دیگری مشابه حدیث قبلی از طریق اهل سنّت روایت شده که نشان می دهد قرآن بر اساس ده حرف نازل شده است:

أُنزِلَ القُرآنُ عَلی عَشرَةِ أحرُفٍ:بَشیرٍ،ونَذیرٍ،وناسِخٍ،ومَنسوخٍ،وعِظَةٍ،ومَثَلٍ، ومُحکَمٍ،ومُتَشابِهٍ،وحَلالٍ،وحَرامٍ. (2)

قرآن،بر ده حرف،نازل شده است:بشارت دهنده،بیم دهنده،ناسخ،منسوخ، پند،مَثَل،محکم،متشابه،حلال و حرام.

امام اختلاف در قرائات را وحیانی ندانسته،آن را به راویان نسبت می دهد.بر اساس این روایات مبدأ و منشأ قرآن واحد است و آنچه از او تراوش یافته،یعنی قرآن،نیز باید واحد باشد.

ب-در روایت دیگر آمده است:

عن الفضیل بن یسار:قُلتُ لِأَبی عَبدِاللّهِ علیه السلام:إنَّ النّاسَ یَقولونَ:إنَّ القُرآنَ نَزَلَ عَلی سَبعَةِ أحرُفٍ،فَقالَ:کَذَبوا أعداءُ اللّهِ،ولکِنَّهُ نَزَلَ عَلی حَرفٍ واحِدٍ مِن عِندِ الواحِدِ. (1)

فضیل بن یسار:به امام صادق علیه السلام گفتم:مردم می گویند که قرآن،بر هفت حرف، نازل شده است.فرمود:«دروغ می گویند دشمنان خدا! به یک حرف،از سوی یک خدا،نازل شده است».

از این که راوی می گوید:«مردم می گویند...»می توان برداشت کرد که روایات نزول قرآن به هفت حرف،به استناد روایات اهل سنّت در میان تودۀ مردم رواج یافته است.همچنین تعبیر

«کَذَبوا أعداءُ اللّهِ» تعبیری بسیار شدید و کوبنده است که در موارد خاص و انحرافات بزرگ از زبان ائمه علیهم السلام صادر شده است.

2.در برخی دیگر از روایات،نزول قرآن بر هفت حرف تأیید شده،اما مفهومی غیر از قرائات از آن اراده شده است.شیخ صدوق روایت زیر را از امام صادق علیه السلام نقل کرده است:

عن حمّاد بن عثمان:قُلتُ لِأَبی عَبدِاللّهِ علیه السلام:إنَّ الأَحادیثَ تَختَلِفُ عَنکُم!

قالَ:فَقالَ:إنَّ القُرآنَ نَزَلَ عَلی سَبعَةِ أحرُفٍ،وَأدنی ما لِلإِمامِ أن یُفتِیَ عَلی سَبعَةِ وُجوهٍ.ثُمَّ قالَ: «هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِکْ بِغَیْرِ حِسابٍ» . (2)

حمّاد بن عثمان:به امام صادق علیه السلام گفتم:از شما،حرف و حکایت های متفاوتی

ص:76

شنیده می شود.فرمود:«قرآن،بر هفت حرف،نازل شده است.کم ترین کار امام، این است که به هفت گونه نظر بدهد».سپس فرمود: «این،عطای ماست.[آن را] بی شمار ببخش،یا نگه دار» .

از عبارت

«أدنی ما لِلإِمامِ أن یُفتِی عَلَی سَبعَةِ وجُوهٍ» می توان دریافت که هفت حرف به معنا و مدلول آیات ناظر است و به گونه ای است که امام می تواند بر اساس هر یک از آنها حکم صادر کند.

3.شیخ صدوق از پیامبر صلی الله علیه و آله چنین نقل کرده است:

أَتانی آتٍ مِنَ اللّه فَقالَ:إنّ اللّهَ عز و جل یَأمُرُکَ أنْ تَقرَأَ القُرآنَ عَلی حَرفٍ واحدٍ،فَقُلتُ:یا رَبِّ وَسِّع عَلی أُمَّتی،فَقالَ:إنَّ اللّه عز و جل یَأمُرُکَ أَن تَقَرأَ القُرآنَ عَلی حَرفٍ واحدٍ، فَقُلتُ:یا رَبِّ وَسِّع عَلی أُمَّتی،فَقالَ:إنَّ اللّه عز و جل یَأمُرُکَ أن تَقَرأَ القُرآنَ عَلی حَرفٍ واحدٍ،فَقُلتُ:یا رَبِّ وسِّع عَلی أُمَّتی،فَقالَ:إنَّ اللّه یَأمُرُکَ أن تَقَرأَ القُرآنَ عَلی سَبعَةِ أَحرُفٍ. (1)

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:کسی از جانب خدا نزد من آمد و گفت:خدا دستور می دهد که قرآن را بر یک حرف قرائت کنی.گفتم:خدایا،بر امّت من توسعه دِه.[ و این قضیه سه مرتبه تکرار شد ] پس آن شخص به من گفت:خداوند به تو دستور می دهد که قرآن را بر هفت حرف قرائت کنی.

ظاهر این روایت با روایاتی که از بخاری و مسلم نقل شد هماهنگ است که در آنها در بارۀ درخواست پیامبر صلی الله علیه و آله مبنی بر افزایش قرائت قرآن برای امّت سخن به میان آمده است.با این تفاوت که در روایات گذشته مخاطب چنین درخواستی جبرئیل بود؛اما در این روایت آمده است که پیامبر صلی الله علیه و آله در خطاب مستقیم با خداوند،افزایش قرائات قرآن را برای امت خود خواست.از آن جا که این روایات با روایات اهل سنّتْ هماهنگ است،برخی از دانشمندان شیعه آن را حمل بر تقیه کرده اند،چنان که برخی

ص:77

احتمال داده اند که این روایت،اشاره به بطون قرآن دارد. (1)

علامۀ مجلسی نیز روایتی از امام علی علیه السلام نقل کرده که در آن از نزول قرآن به هفت قسم به جای هفت حرف،سخن به میان آمده که هر قسم از آن،شفادهنده و کفایت کننده است:

وَلَقَد سَأَلَ أَمیرَ المُؤمِنین-صَلواتُ اللّه عَلَیه-شیعَتُهُ عَن مثل هذا،فَقالَ:إنَّ اللّه تَبارَکَ وَتَعالی أَنزَلَ القُرآنَ عَلی سَبعَةِ أَقسامٍ کُلُّ مِنها شافٍ کافٍ،وَهِیَ أَمرٌ،وَزَجرٌ وَتَرغیبٌ،وَتَرهیبٌ،وَجَدَلٌ،وَمَثَلٌ،وَقَصَصٌ. (2)

پیروان امیر المؤمنین-درودهای خداوند بر او باد-مشابه این را از ایشان پرسیدند و ایشان فرمود:خداوند خجسته و والا،قرآن را در هفت بخش فرو فرستاد که همگی آنها روشن و بسنده است:فرمان،نهی،تشویق،بیم دادن،جدال،مَثَل و قصّه.

این روایت با روایتی که از طریق اهل سنّت از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شد و بر اساس آن، «احرف»اشاره به اقسام دارد، (3)هماهنگ است و هر دو روایت به تقسیم معنایی و گونه شناسی آیات،ناظرند.

است،در حالی که دلیل روشنی بر آن اقامه نشده است.

اما در بارۀ این که مقصود از«سبعة أحرف»چیست،اختلاف شدیدی وجود دارد.

برخی این احتمالات را نزدیک به چهل احتمال دانسته اند (1)که به بررسی اهمّ آنها می پردازیم: (2)

1.تقسیم هفت گانۀ معنایی آیات: هفت حرف مورد نظر در روایات«سبعة أحرف» گونه های هفت گانۀ معنایی آیات قرآن است.به این معنا که با بررسی محتوایی آیات، نتیجه می گیریم که خداوند آنها را هفت گونه قرار داده است.این نظریه شبیه روایتی از حضرت امیر علیه السلام است که حروف قرآن را هفت گونه می داند. (3)این گونه ها عبارت اند از:1.وعد و وعید 2.محکم و متشابه 3.حلال و حرام 4.قصص 5.أمثال 6.امر 7.نهی. (4)

2.جایگزینی فواصل آیات: نزول قرآن بر هفت حرف،به معنای اجازه در جابه جایی میان فواصل آیات است،چنان که در روایت پیش گفته از سنن ابی داود به آن تصریح شده است،با این شرط که این جابه جایی به حدّ تناقض نرسد؛یعنی آیات رحمت به جای آیات عذاب و به عکس قرار نگیرد:

...حَتّی بَلَغَ سَبعَةَ أَحرُفٍ،ثُمَّ قالَ:لَیسَ مِنها إلّاشافٍ کافٍ إن قُلتَ سَمیعاً عَلیماً عَزیزاً حَکیماً ما لَم تَختِم آیَةَ عَذابٍ بِرَحمَةٍ أو آیَةَ رَحمَةٍ بِعذابٍ. (5)

...تا این که به هفت حرف رسید.آن گاه رسول خدا فرمود:این هفت حرف هر یک

ص:79

شفادهنده و کفایت کننده است،اگر بگویی:سمیعاً،علیماً،عزیزاً،حکیماً مادام که آیۀ عذاب را به رحمت و آیۀ رحمت را به عذاب پایان نبری.

3.جایگزینی کلمات متقارب: مقصود از نزول قرآن بر هفت حرف،جواز جایگزینی میان کلمات متقارب قرآن است؛به این معنا که می توان یک واژۀ قرآنی را برداشت و واژه ای متقارب و مترادف به جای آن گذاشت. (1)

4.انواع هفت گانۀ قرائات: مراد از«احرف سبعه»انواع هفت گانۀ قرائت قرآن است؛ یعنی با بررسی قرائات موجود می توان آنها را به هفت نوع قرائت تقسیم کرد و روایات مورد بحث با اشاره داشتن به این انواع،در مقام تجویز آنهاست.این انواع هفت گانۀ قرائات بدین شرح اند: 1) اختلاف قرائت،باعث تغییر اعراب می شود،بی آن که در معنا یا شکل ظاهری کلمه تغییری ایجاد کند؛نظیر آیۀ «هُنَّ أَطْهَرُ لَکُمْ» با ضمه یا فتحۀ«راء» .2) با اختلاف قرائت،ظاهر کلمه و با تغییر اعراب،معنای آن نیز تغییر کند؛نظیر آیۀ «رَبَّنا باعِدْ بَیْنَ أَسْفارِنا» که«باعد»به صیغۀ امر یا ماضی خوانده شود .3) با اختلاف قرائت،صورت و ظاهر لفظ باقی،اما با تغییر حروف،معنای لفظ تغییر کند؛نظیر واژۀ «نُنْشِزُها» که به صورت«ننشرها»قرائت شده است .4) با اختلاف قرائت،ظاهر لفظ تغییر یابد؛اما در عین حال،معنای آن با تغییر حروف تغییر نکند؛ نظیر آیۀ «کَالْعِهْنِ الْمَنْفُوشِ ؛همانند پنبۀ زده شده» که به صورت«کالصوف المنفوش» قرائت شده است .5) با اختلاف قرائت،صورت لفظ و معنای آن تغییر کند؛نظیر آیۀ «وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ ؛و درختان موز که میوه هایش خوشه خوشه روی هم چیده شده است» که به صورت«وطلع منضود»قرائت شده است .6) در پی اختلاف قرائت،فقرات یک آیه جابه جا شود؛نظیر آیۀ «وَ جاءَتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ ؛سکرات مرگ،حقیقت را آورد» که به صورت«و جاءت سکرة الحق بالموت»قرائت شده است .7) با اختلاف قرائت،در فقرات آیه فزونی و کاستی رخ دهد؛نظیر آیۀ «تِسْعٌ وَ تِسْعُونَ نَعْجَةً» که به صورت

ص:80

«تِسعٌ وَتِسعونَ نَعجَةً أُنثی»قرائت شده است. (1)

5.کیفیت های هفت گانۀ تلاوت قرآن: روایات«سَبعَةُ أحرُفٍ»ناظر به کیفیت های هفت گانۀ تلاوت قرآن اند؛به این معنا که چگونگی ادای کلمات قرآن را با دسته بندی هفت گانۀ آنها تعیین کرده اند.این موارد،عبارت اند از:ادغام،فتح،اظهار،تفخیم، ترقیق،إماله و مدّ. (2)مدافعان این نظریه در دفاع از آن می گویند که چون عرب در ادای آنها دارای لغت و لهجه های مختلف بود،خداوند از باب تسهیل،همه حالات تکلم به آنها را مجاز اعلام کرد. (3)

6.گویش های هفت گانه: شایع ترین نظریه در بارۀ روایت«سبعة أحرف»حمل آنها بر لهجه ها و گویش های مختلف است، (4)چنان که از ابن عباس نقل کرده اند که گفت:

«نَزَلَ القُرآنُ عَلی سَبعِ لُغاتٍ». کسانی که نزول قرآن بر هفت حرف را به معنای لهجه های مختلف عربی دانسته اند،خود در تحلیل این هفت گویش دچار اختلاف شده اند:

الف-برخی گفته اند که مراد،گویش های قبایل مختلف عربی است،بی آن که هفت لهجه منحصر به قبیله خاص باشد؛نظیر گویش قریش،هُذَیل،هَوازن،یمن.

ب-برخی آن را بر گویش های مختلف قبیله مُضر حمل کرده اند که خود دارای هفت قبیله بود به نام های:هذیل،کنانة،قیس،ضبة،تَیم الرباب،أسد بن خزیمة و قریش.

ج-برخی بر این باورند که مقصود،گویش های مختلف در درون قریش است؛ زیرا قرآن به لهجۀ قریش نازل شد،چنان که آیه «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاّ بِلِسانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ ؛ (5)هیچ فرستاده ای را نفرستادیم مگر به زبان قوم خودش تا برایشان روشن کند»

ص:81

بر آن دلالت دارد. (1)

می رسد این دیدگاه اگر چه با ظاهر شماری از روایات سبعة احرف-که در منابع اهل سنّت،انعکاس یافته و ناظر به چگونگی قرائت قرآن اند-ناسازگاری دارد،ولی بر اساس روایات اهل بیت،دارای محمل مناسبی است،بویژه آن که روایت شیخ صدوق هم بر تقیه حمل شده است. (1)

3.با تحلیلی که از نظریۀ پنجم ارایه شده و به معنای تفاوت لهجه دانسته شده،به نظر می رسد که تفاوت جوهری میان این نظریه و نظریۀ ششم وجود ندارد.بر این اساس،دو نظریۀ پنجم و ششم،روایت سبعة احرف را به معنای تفاوت لهجه دانسته اند.با فرض پذیرش صحّت صدور روایات سبعة احرف،نظریۀ ششم را می توان توجیه قابل قبولی برای این دست از روایات دانست،البته با این تفاوت که نباید لهجه های هفت گانۀ آن را منحصر در لهجه های عربِ معاصرِ نزول دانست.به عبارت روشن تر،چنان که در بررسی علل راهیافت پدیدۀ اختلاف قرائات آوردیم، به استناد روایات سبعة احرف می توان ادعا کرد که با توجه به جهانی بودن قرآن و موضوعیت داشتن قرائت عربی آن،خداوند،انحصار قرائت قرآن را منطبق با قرائت عربِ معاصرِ نزول،برداشته و به جهانیان اجازه داده که آن را مطابق با لهجه های خود تلاوت کنند.پیداست که لهجه های مختلف،هیچ گاه به معنای اختلاف در متن نخواهد بود.

4.نظریۀ سوم یعنی جایگزینی فواصل آیات،به دلایل زیر مردود است:

الف-به استناد آیۀ حفظ،هر نظریه ای که مستلزم پذیرش دخل و تصرف در آیات قرآن باشد مردود است.

ب-جابه جایی میان فواصل آیات،به شدّت در قرآن مورد انکار قرار گرفته است:

«وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللّهِ کَذِباً أَوْ قالَ أُوحِیَ إِلَیَّ وَ لَمْ یُوحَ إِلَیْهِ شَیْءٌ وَ مَنْ قالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ ما أَنْزَلَ اللّهُ . (2)

ص:83

ستمگرتر از افترا زنندۀ دروغ به خداوند و یا کسی که گفت به من وحی شده در حالی که چیزی به او وحی نشده،و کسی که گفت به همین زودی من هم همانند آنچه خداوند می فرستد،می فرستم،کیست؟»

به گفتۀ مفسران،این آیه در بارۀ یکی از کاتبان قرآن به نام عبد اللّه بن سعد بن ابی سرح نازل شده که به هنگام کتابت فواصل آیات،آنها را جابه جا می کرد و هنگامی که پیامبر به او می فرمود:بنویس

«عَلیماً حَکیماً» او می نگاشت

«غَفوراً رَحیماً» و بر همین اساس مدعی بود که می تواند خود قرآنی نازل کند. (1)

ج-این احتمال از نظر همۀ صاحب نظران مردود است؛زیرا مخالف اجماع امّت مبنی بر ممنوع بودن هر گونه تغییر در قرآن است. (2)

د-دقت در فواصل آیات نشان می دهد که این فواصل بسیار دقیق و منطبق با درون مایۀ آیات است که عموماً نقش اقامۀ برهان بر محتوای آیات را بر عهده دارند. (3)

5.دیدگاه چهارم یعنی جابه جایی میان کلمات متقارب نیز مردود است؛زیرا افزون بر آن که لازمۀ آن پذیرش راهیافت تغییر در متون آیات است-که به بیان پیش گفته،بطلان آن تأکید شد-،جواز جابه جایی میان کلمات متقارب یا مترادف بدان معناست که برابری معنایی میان این دست از کلمات برای ما امری مسلّم تلقّی گردد،در حالی که بسیاری از محقّقان بر این نکته پای فشرده اند که نمی توان معنا و کارکرد معنایی واژه های مترادف و متقارب را از هر جهت یکسان دانست.به عبارت دیگر،بررسی معنا و کارکرد مترادفات نشان می دهد که هر یک از آنها وظیفۀ انتقال نکات و لطایف خاصی را برعهده دارند که از واژۀ مترادف دیگر ساخته نیست. (4)

ص:84

6.نظریۀ پنجم،روایات«سبعة أحرف»را بر انواع قرائت های هفت گانه،حمل کرده است.این نظریه از دو جهت مردود است:

الف-عموم صاحب نظران این برداشت را خطا دانسته اند؛زیرا توجیهی برای قرائت های هفت گانه نسبت به سایر قرائات وجود ندارد.

ب-چنان که در تبیین اقسام هفت گانه قرائت آمده،که همه آنها به نوعی مستلزم پذیرش راهیافت تغییر در قرآن اند،اعم از آن که این تغییر ناظر به اعراب باشد یا به تغییر ظاهری لفظ یا جابه جایی کلمات یا تغییر معنایی آیات.از سویی دیگر،ادلّۀ نفی راهیافت تحریف در قرآن،راهیافت مطلق تغییر در قرآن را نفی می کند،بویژه در مواردی که تغییر یا جابجایی مزبور زمینۀ تغییر معنایی آیات را فراهم آورد. (1)

ص:85

فرمود:«این را چه کسی بر تو املا کرد؟».علی علیه السلام گفت:شما.

فرمود:«نه؛بلکه جبرئیل [آن را بر تو املا کرده است]». (1)

ص:87

و یا سنگ های پهن سفید می نوشتند (1)و نسخه ای از آن را در خانۀ پیامبر صلی الله علیه و آله و نسخه ای را نزد خود نگه می داشتند. (2)بر اساس گزارشی از زید بن ثابت،وی پس از فراغت از نوشتن وحی به املای رسول خدا،نوشتۀ خود را به دستور پیامبر صلی الله علیه و آله برای آن حضرت می خوانده است. (3)

بوده و نویسندگانِ کتاب های تاریخ قرآن،نتوانسته اند کاتبان وحی را از دیگر کاتبان بازشناسند.از این رو،برخی قرآن پژوهان،مجموع دبیران پیامبر را،که عدۀ ایشان به 51 نفر می رسیده، (1)در زمرۀ کاتبان وحی بر شمرده اند.نیز در برخی گزارش ها علاوه بر اجمال،نام تمام باسوادان آن عصر در شهرهای مکه و مدینه به عنوان کاتب ذکر شده است.مسلم است که پیامبر نویسندگانی داشته،اما همۀ آنها کاتب وحی نبوده اند؛بلکه عده ای کارهای دبیری و دفتری را به عهده داشته و هر یک متولی نوشتن گونه ای از نامه ها بوده اند. (2)

حضرت که ابن سعد آورده و در انتهای آن نام عقبه ذکر شده استشهاد کرده اند؛اما کاتب یاد شده بر اساس نسخ موجود،علاء بن عقبه است. (1)

همچنین،اطلاعات مربوط به ابوالولید ابان بن سعید و برادرانش خالد و عمرو، که از کاتبان وحی قلمداد شده اند،خلط شده است.بر خلاف گزارش هایی که در آنها از هجرت ابان به حبشه سخن به میان آمده (2)و او را در زمرۀ کاتبان پیامبر ثبت کرده اند، (3)او از دشمنان پیامبر و در نبرد بدر،با مشرکان همراه بود (4)و پس از حدیبیه (سال ششم)اسلام آورد؛ (5)زیرا هنگامی که عثمان برای مذاکره با قریش از حدیبیه به مکه رفت،ابان او را پناه داد. (6)وی در غزوه خیبر(سال هفتم)شرکت داشت و پس از آن از سوی رسول خدا،والی بحرین شد و تا رحلت رسول خدا در آن جا بود. (7)

زمرۀ کاتبان وحی،مطرح نشده اند.برخی از محققان،کاتب بودنِ شمار بسیاری از اینان را تکذیب و رد کرده اند. (1)گویا پس از رحلت رسول خدا،رقابت های قبیله ای و بعدها تعصّب مذهبی در فضیلت تراشی برای برخی صحابه،نقش سترگی داشته و با توجه به اهمیت و امتیاز و افتخار کتابت قرآن،نام افرادی به این عنوان در منابع،ثبت شده است. (2)برای نمونه،سعید بن عاص بن سعید،در سال سوم هجرت،متولد شد و برای عثمان در دوران خلافتش دبیری می کرد و جزو چهار نفری بود که برای استنساخ قرآن تعیین شدند. (3)شاید این موجب شده است که او را از کتّاب وحی به شمار آورند؛در حالی که او هنگام رحلت رسول خدا کمتر از نه سال داشت. (4)نیز ابوعبیدۀ جرّاح،در گردآوری قرآن در زمان خلیفۀ اول نقش داشته و از این رو به عنوان کاتب وحی شناخته شده است. (5)نتیجه آن که برخی را به سهو یا عمد کاتب پیامبر دانسته اند و از این رو،باید به دیدۀ تردید به این نسبت نگریست.

عمرو،خالد بن سعید بن عاص،زبیر بن عوام،سالم مولی ابی حذیفه،سعد بن ابی وقاص،شرحبیل بن حسنه(م 18ق)،طلحة بن عبید اللّه،عامر بن فهیره،عبد اللّه بن جحش اسدی(م 3ق)،عبد اللّه بن سعد بن ابی سرح،علاء بن حضرمی،مصعب بن عمیر و معیقب بن ابی فاطمۀ سدوسی دانسته اند.این در حالی است که میان این کسان،برخی طبق گزارش هایی،در عصر مکّی،باسواد نبوده اند. (1)گفته اند نامه ای که ابوبکر به دستور رسول خدا صلی الله علیه و آله در ماجرای هجرت،به سراقة بن مالک مدلجی نوشت، (2)نه به خطّ او،بلکه به خطّ عامر بن فهیره،غلام ابوبکر بوده است. (3)برخی محققان در کاتب بودن عمر نیز تردید کرده اند و با شواهد و قرائنی ثابت کرده اند که او آن هنگام،خواندن و نوشتن نمی دانسته است. (4)نیز این افراد همگی در یک زمان مسلمان نشدند و مدت و مقدار کتابت آنان نیز در منابع ذکر نشده است.

تردید دیگر آن که در بارۀ نگهداری نسخه ها و چگونگی حمل آن به یثرب نیز گزارشی در دست نیست.به نظر می رسد در دورۀ مکّی،نحوۀ صیانت از قرآن،بیشتر حفظ آن توسط صحابه بوده است؛هرچند روایاتی وجود دارد حاکی از وجود صحیفه هایی که آیاتی از قرآن در آنها نوشته شده بود؛مانند صحیفه ای که خواهر عُمر و شوهرش در دست داشتند و در آن سورۀ طه نوشته شده بود و عُمر آن را دید و در پی شنیدنِ همان آیات مکتوب مسلمان شد. (5)

برخی نخستین کاتب وحی در مکه را ابن ابی سرح دانسته اند (6)و این در حالی

ص:93

است که او سال ها پس ازهجرت پیامبر به مدینه و طبق گزارشی،پیش از فتح مکه (سال هشتم)مسلمان شد. (1)او در مدت کتابت خود،گاه از واژه های جایگزین استفاده می کرد. (2)گویند بخشی از آیه 93 انعام در نکوهش اوست (3)و سپس مرتد گردید و در فتح مکه از کسانی بود که رسول خدا فرمان قتل آنان را صادر کرد که با وساطت برادر رضاعی اش عثمان،از مرگ نجات یافت. (4)معیقب بن ابی فاطمۀ دوسی نیز سیاهۀ غنایم پیامبر صلی الله علیه و آله را می نوشت. (5)در بارۀ حنظلة بن ربیع،معروف به حنظلۀ کاتب، (6)گفته اند که هر وقت کاتبی نبود،او را فرا می خواندند. (7)به نقلی او فقط یک بار در حضور رسول خدا به نوشتن پرداخت و بدین سبب این شهرت را پیدا کرد. (8)به هرحال بیشترِ کتابتی که از او بازگفته اند،مربوط به نامه هایی است که پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله و در زمان خلفا نوشته است. (9)

ابو المنذر ابی بن کعب(م 35ق)،که در جاهلیت نوشتن می دانست، (1)نخستین مدنی است که در خدمت کتابت قرآن قرار گرفت. (2)به او«سید القراء»لقب داده بودند. (3)از وی روایاتی در بارۀ ثواب تلاوت برخی سوره های قرآن نقل شده است. (4)

ابن سعد او را آگاه ترین فرد بر قرائت قرآن دانسته (5)و آورده است که او از کسانی است که در عصر رسول خدا به جمع آوری قرآن پرداختند. (6)در برخی منابع،توصیه شده است قرآن را از چهار نفر از جمله ابیّ بن کعب،فرا بگیرند. (7)به نقل امام صادق علیه السلام، اهل بیت،قرآن را بر اساس قرائت ابیّ تلاوت می کنند. (8)گویند:پیامبر قرآن را به طور کامل بر ابیّ املا کرد و از این رو در دوران یکسان کردن مصاحف در عهد عثمان، سرپرستی گروه به او واگذار شد و در موارد اختلافی با نظر او مشکل حل می گردید. (9)

پس از ابیّ بن کعب، (10)زید بن ثابت،که کتابت را از اسیران بدر آموخته بود،به جمع کاتبان پیوست. (11)وی هنگام هجرت رسول اللّه یازده سال بیشتر نداشت. (12)همسایگی وی با پیامبر باعث شده بود تا او در غیاب ابیّ به کتابت پردازد. (13)البته کار او بیشتر

ص:95

نامه نگاری بود تا کتابت وحی. (1)زید،به تدریج در دورۀ خلفا حتی از ابیّ بن کعب نیز شهرت بیشتری پیدا کرد؛زیرا ابیّ بن کعب با ابوبکر بیعت نکرد، (2)اما زید از مقربان دستگاه خلافت بود. (3)

از دیگر کسانی که به عنوان کاتب وحی از آنها نام برده شده می توان به عبد اللّه بن رواحه(م 8ق)،ثابت بن قیس(م 12ق)،حنظله بن ربیع اسدی،حذیفة بن یمان،علاء بن عقبه،محمد بن سلمه،عبد اللّه بن زید،جهیم بن صلت،حنظلة بن عامر،عبد اللّه بن عبد اللّه بن ابیّ،ابوزید بن قیس بن السکن،عقبة بن عامر،معاذ بن جبل،مغیرة بن شعبه،ابان بن سعید بن عاص،معاویه،خالد بن ولید،عمرو بن عاص،عبد اللّه بن ارقم،حویطب بن عبد العزی و ابوایوب انصاری اشاره کرد. (4)گویند ابوایوب،کاتبِ نامه ای به تیره بنی عذره بود و از کاتب وحی بودن وی به صراحت یاد نشده است.

برخی گفته اند کاتبان عمده و ملازم ترین افراد با پیامبر صلی الله علیه و آله در مدینه،امام علی علیه السلام، زید بن ثابت (5)،اُبَیّ بن کعب و عثمان بوده اند که در این صورت،اینان را باید کاتبان رسمی وحی قلمداد کرد و بقیه در مرتبۀ دوم قرار داشتند و تنها در غیاب ایشان عهده دار کتابت می شدند. (6)امام علی علیه السلام نخستین فردی است که از آغاز وحی تا پایان آن را نوشته است.ابن ندیم از علی علیه السلام به عنوان اوّلین«جَمّاع القرآن(گردآوردندۀ قرآن)»یاد می کند. (7)هر گاه وحی نازل می شد و علی علیه السلام حضور نداشت،پیامبر صلی الله علیه و آله وحیِ نازل شده را جداگانه برای علی علیه السلام املا می کرد تا بنویسد. (8)به نقل علی علیه السلام،

ص:96

پس از کتابت آیات نازل شده،پیامبر خدا تفسیر،تأویل،ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه آن را نیز به او تعلیم می داد. (1)

ابن ابی الحدید به صراحت،کاتبان وحی را علی علیه السلام،زید بن ارقم و حنظله بن ربیع دانسته و گفته است:معاویه(پس از مسلمان شدن در سال هشتم هجرت)،نامه های پیامبر را به سران و نوشته های مورد نیاز مردم و همچنین فهرست اموال و صدقات را می نوشته است. (2)

بر اساس نوشتۀ یکی از قرآن پژوهان،از نویسندگان پیامبر،دو نفر بیش از دیگران از ملازمت محضر پیامبر صلی الله علیه و آله برخوردار،و وظیفۀ نوشتن قرآن را بر عهده داشتند که آن دو علی بن ابی طالب علیه السلام و زید بن ثابت بودند. (3)جرجی زیدان نیز گوید:در عهد رسول خدا از همه بیشتر علی بن ابی طالب،عبد اللّه بن مسعود،ابوالدرداء،معاذ بن جبل،زید بن ثابت و ابیّ بن کعب به تدوین قرآن عنایت داشتند. (4)

به تصریح ابن عبد ربّه،علی علیه السلام و عثمان کاتبان وحی بودند و در صورت حاضر نبودن ایشان،ابیّ بن کعب به کتابت می پرداخت. (5)از امام علی علیه السلام روایات بسیاری در بارۀ کتابت وحی و اشراف آن حضرت بر این کتاب مقدس،نقل شده است (6)و این در حالی است که برخی نام معاویه را به عنوان کاتب وحی نوشته و حتی به جای علی علیه السلام،نام معاویه را ذکر کرده اند؛با این حال،معاویه تنها چند ماه برخی نامه های رسول اللّه را می نوشته و حتی به سبب تعلل در نگارش،پیامبر با عبارت

«لا أَشبَعَ اللّهُ بَطنَه» او را نفرین کرد. (7)امام علی علیه السلام در دوران خلافتش در جواب نامۀ معاویه،که

ص:97

خود را کاتب وحی قلمداد کرده بود،به این ادعای او پاسخ داده است. (1)به نظر می رسد معاویه در دوران امارتش در شام،خود را کاتب وحی می خوانده است.بنا بر قولی،از جملۀ شرطها یا خواهش های ابوسفیان از پیامبر،نویسندگی معاویه برای آن حضرت بوده است. (2)ابو رَیّه،به صراحت،کاتب وحی بودن معاویه را رد کرده و محال دانسته و به دسیسه های بنی امیه اشاره کرده است. (3)خالد بن ولید و عمرو بن عاص نیز که برخی آن دو را در شمار کاتبان وحی آورده اند،در سال هفتم هجرت، شش ماه پیش از فتح مکّه (4)یا پس از حدیبیه و قبل از خیبر،اسلام آوردند. (5)

حصین بن نمیر و مغیرة بن شعبه-که در سال ششم اسلام آورد و گهگاهی کتابت می کرد-، (6)طبق گزارشی تنها در امور شخصی،نویسندۀ پیامبر صلی الله علیه و آله بودند و معاملات و قرض های پیامبر صلی الله علیه و آله را می نوشتند و در غیاب معاویه و خالد،عهده دار کتابت می شدند. (7)

ص:98

70.امام باقر علیه السلام: علی علیه السلام ردایش را نپوشید [و از خانه،خارج نشد]،تا آن که قرآن را جمع آوری کرد.بنا بر این،شیطان،نه کمترین چیزی به آن افزود،نه چیزی از آن کاست. (1)

71.شرح نهج البلاغة ،ابن ابی الحدید:همگان بر این،اتّفاق نظر دارند که امام علی علیه السلام در همان زمان پیامبر خدا صلی الله علیه و آله قرآن را از حفظ داشت و کسی جز او،حافظ قرآن نبود.

سپس ایشان،نخستین کسی بود که آن را جمع آوری کرد. (2)

خواست تا دلم را از دانش و فهم و فرزانگی و نور،آکنده سازد.

گفتم:پدر و مادرم به فدایت،ای پیامبر خدا ! از زمانی که آن دعا را برایم کردی، چیزی را فراموش نکردم و آنچه را هم ننوشتم،از یادم نرفت.آیا از این پس،بیم فراموشی بر من داری؟

فرمود:«نه.بر تو بیم فراموشی و نادانی ندارم». (1)

ص:101

نمونه سورۀ فیل و قریش نیز در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله دو سورۀ جدا از یکدیگر بودند؟رویۀ دیگر این سؤال،این است که آیا این سوره ها به همین شکل،هویت مستقل داشته اند؟

2.آیا ترتیب همۀ سوره ها به همین شکل بوده است؟به سخن دیگر:با توجه به این که می دانیم بسیاری از سوره های پایانی قرآن کنونی،پیش از سوره های آغازین آن نازل شده اند،آیا ترتیب نگارش و جای گذاری سوره ها،به فرمان خدا یا پیامبر بوده است یا از سوی کسان دیگری به این شکل و نظم در آمده است؟

3.هر دو پرسش اوّل و دوم،در بارۀ آیه های هر سوره نیز وجود دارند؛یعنی:آیا آغاز و فرجام هر آیه را فرد خاصّی مشخص کرده است؟و نیز پس و پیش آیه ها چگونه معلوم و نگاشته شده است؟گفتنی است در سوره های بزرگ،این سؤال به گونه ای دیگر نیز می تواند ادامه یابد و آن،این که:آیا ترتیب هر گروه از آیاتِ به هم پیوسته نیز به دستور و نصّ خاصی بوده است؟

4.دلیل توحید مصاحف(یکی کردن قرآن ها)در عصر عثمان چه بود؟و جمع آوری قرآن در عصر پیامبر صلی الله علیه و آله تا یکی شدن قرآن ها چه مراحلی را پیمود؟

پیش از پرداختن به جواب سؤال ها،به پیشینۀ این بحث-که بیشتر تحت عنوان «جمع قرآن»مطرح می شود-اشاره می کنیم.

بهره گیری از روایات گستردۀ موجود و نیز قراین و شواهد تاریخی،نظری را برگزیده است. (1)

همچنین با توجه به گزارش های تاریخی از اقدامات خلفا و صحابه در جمع قرآن،ذیل این موضوع،از قرار گرفتن مجموع سوره ها بین دو جلد و نیز یکسان سازی قرائات و مصاحف بحث می شود.

در خصوص پیشینۀ موضوع جمع قرآن،شاید بتوان ابن سعد(م 230ق)را از نخستین کسانی دانست که روایات جمع قرآن را در بابی با عنوان«ذکر مَن جَمَعَ القرآنَ عَلی عَهدِ رَسولِ اللّه»آورده است. (2)

سپس بخاری(م 256ق)در کتاب صحیح خود افزون بر ذکر این روایات به صورت پراکنده، (3)شمار فراوانی از آنها را در بابی با عنوان«جمع القرآن»گرد آورده است. (4)طبری(م 310ق)نیز در مقدمه تفسیرش،روایات جمع قرآن را نقل کرده است. (5)باقلانی(م 403ق)از نخستین کسانی است که مباحث جمع قرآن را در کتاب الانتصار للقرآن مطرح کرده و به طور مبسوط به نقد و بررسی روایات جمع قرآن پرداخته است. (6)ابن عطیه(م 546ق)نیز در المحرر الوجیز به تفصیل به این بحث پرداخته است. (7)طبرسی(م 548ق)، (8)قرطبی(م 671ق)، (9)نیشابوری(م 728 ق) (10)

ص:104

و شمار فراوانی از مفسّران هم در مقدمۀ تفسیرشان به تفصیل به مباحث جمع قرآن پرداخته و در این زمینه اعلام نظر کرده اند. (1)همچنین کتاب هایی که با عنوان «المصاحف»تدوین شده اند،مباحث مربوط به جمع قرآن را آورده اند،مانند کتاب المصاحف سِجِستانی(م 316ق) (2)و کتاب المقنع فی رسم مصاحف الأمصار. (3)

افزون بر مقدمه تفاسیر،در منابع علوم قرآنی نیز مبحث جمع قرآن جایگاهی ویژه دارد.حتی برخی از معاصران،در این زمینه به تألیف های مستقلی روی آورده اند.در سده های اخیر،موضوع جمع قرآن از مهم ترین مباحث مورد توجه خاورشناسان بوده است.تئودور نولدکه،مستشرق آلمانی،نخستین بار در فصل دوم کتابش،تاریخ قرآن،به مباحث جمع قرآن پرداخت. (4)

سپس رژی بلاشر نیز در بخشی از مقدمۀ ترجمه اش از قرآن،مباحث جمع قرآن را بررسی کرد.

این روند ادامه داشت تا این که در تحقیقات اخیر،جان بِرتون،اختصاصاً در موضوع جمع قرآن،کتابی با عنوان جمع و تدوین قرآن تألیف کرد.

به نظر می رسد این کوشش خاورشناسان،با هدف تضعیف جایگاه والای قرآن و اثبات عدم هماهنگی قرآن کنونی با قرآن عصر پیامبر صلی الله علیه و آله و در نتیجه،القای شبهۀ تحریف،پی گیری شده باشد،در حالی که موضوع جمع قرآن،مسئله ای کاملاً متفاوت با موضوع تحریف قرآن است و دیدگاه های متفاوت در موضوع جمع قرآن، با مصونیت کامل قرآن از تحریف،سازگار است و حتی توقیفی یا اجتهادی بودن چینش قرآن،نقش مؤثری در فهم و تفسیر قرآن ندارد.از همین روست که شماری از

ص:105

مفسّران،به رغم تأکید بر مصونیت قرآن از هر گونه تحریف،در توقیفی بودن ترتیب آیات و سور،تردید کرده اند. (1)

طوسی در التبیان،آیۀ 280 از سورۀ بقره را چنین می داند (1)و سیوطی در الإتقان،به نقل عثمان بن ابی العاص می آورد:

کُنتُ جالِساً عِندَ رَسولِ اللّه صلی الله علیه و آله إذ شَخَصَ بِبَصَرِهِ،ثُمَّ صَوَّبَهُ،ثُمَّ قالَ:أَتانِی جَبرَئیلَ، فَأَمَرَنی أن أضَعُ هَذِهِ الآیَةَ هَذا المُوضِع من هذِهِ السُّورَةِ: «إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی...» 2 . (2)

در محضر رسول خدا صلی الله علیه و آله نشسته بودم که ایشان چشمش را به سمتی خیره کرد، سپس نگاهش را پایین آورد و گفت:جبرئیل نزد من آمد و دستور داد که آیۀ «إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی...» را در فلان جای این سوره بگذارم.

چند روایت مشابه دیگر نیز موجود است که اگرچه برخی به اشکالات سندی مبتلا هستند،امّا از مجموع آنها به طور اجمالی فهمیده می شود که مفهوم سوره و قرائت یک دسته آیات معین،امری مرسوم و معهود بوده است و در واقع مفهوم سوره در قرآن،دست کم اندکی پیش از نزول آیات مشتمل بر لفظ«سوره»و برای بسیاری از اجزای قرآن،روشن بوده و کاربرد داشته است.

4.نام بردن از سوره ها در روایات فضایل و توصیف برخی از آنها به صفاتی مانند «سنام القرآن»،«زهراوان»،«الحوامیم»،«المسبّحات»،«المئین»و...نشان از آن دارد که در زمان صدور و نقل این روایات،بسیاری از سوره های قرآن،یک هویت مشخص داشته اند،هرچند اثبات صدور هریک از این روایات از سوی پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله لازم است؛زیرا انتساب برخی از این روایات به ایشان محلّ تردید است.

شده یا این کار بعد از آن حضرت صلی الله علیه و آله و به دست صحابه انجام گرفته است،اختلاف جدی وجود دارد.طبعاً مدعیان توقیفی بودن ترتیب سور،جمع و گردآوری قرآن را مربوط به زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله می دانند،هرچند قرآن در نوشت افزارهای مختلف بوده و بعد از پیامبر صلی الله علیه و آله میان دو جلد قرار گرفته باشد.اما کسانی که ترتیب سوره ها را اجتهادی می دانند،جمع قرآن(به معنای مرتّب کردن سوره ها در چینش کنونی)را مربوط به بعد از آن حضرت می دانند.کسانی نیز قائل به تفصیل اند که در این جا به بررسی دیدگاه های مختلف می پردازیم.

کنونی،در زمان پیامبر خدا و با اشراف ایشان انجام گرفته است. (1)

برخی ادّعای اجماع کرده، (2)مدّعی اند که روایات صحیح فراوانی دلالت دارند که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و صحابه،قرآن را به ترتیب کنونی تلاوت می کردند. (3)برخی به ادلّۀ عقلی نیز استناد کرده اند. (4)قاضی ابوبکر(م 403 ق)این نظر را ترجیح داده (5)و قُرطُبی آن را مقبول تر دانسته است. (6)شواهد این دیدگاه به شرح زیر است:

نه نگارش محض. (1)

4.در روایات،نام عده ای(چهار یا شش نفر یا بیشتر) (2)از صحابه آمده است که قرآن را در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله جمع کرده اند (3)و این کار زیر نظر آن حضرت بوده است. (4)حمل«جمع»در این روایات بر«حفظ»-آن گونه که بعضی پنداشته اند- (5)بی دلیل به نظر می رسد، (6)ضمن آن که حافظان قرآن در عصر رسالت،به مراتب،بیش از این عدّه بوده اند. (7)

5.بر پایۀ روایتی،پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«لا صَلاةَ إلّابِفاتِحَةِ الکِتابِ» و چون سورۀ حمد نخستین سورۀ نازل شده نیست،وصف آن به«فاتحة الکتاب»،دلیل چینش سوره های قرآن در زمان آن حضرت است. (8)

6.بر اساس روایتی،پیامبر خدا صلی الله علیه و آله قرآن را به چهار قسمت(طُوَال،مِئین،مَثانی و مفصّلات)تقسیم کرده است. (9)هماهنگی چینش سورها دربخش های چهارگانۀ مذکور با چینش کنونی،بیانگر وجود همین نظم و ترتیب فعلی قرآن در آن زمان است.

7.بر اساس نقلی،سوره های بنی اسرائیل،کهف،مریم،طه و انبیا را از سوره های نخستین(العتاق الاُوَل)می شمارند. (10)نیز بنا به روایتی،قرآن در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله به

ص:110

هفت جزء تقسیم شده بود.ترتیب سوره ها در این دو روایت،با ترتیب کنونی قرآن، همسان است. (1)ابن حجر پس از نقل روایت اخیر،آن را دلیل توقیفی بودن ترتیب سوره ها می داند. (2)

8.روایاتی که بر پایۀ آنها پیامبر خدا صلی الله علیه و آله«تلاوت قرآن از روی مصحف»را تشویق می کند، (3)تأییدی بر جمع قرآن در زمان آن حضرت اند. (4)

کردند»و علی علیه السلام به وصیت آن حضرت عمل کرد. (1)

میان برخی از آنها،سبب تردید در درستی شان می شود. (1)برخی نخستین جمع قرآن را مربوط به زمان ابوبکر و برخی زمان عمر و برخی مربوط به زمان عثمان می دانند.

از برخی از این روایات بر می آید که بعضی از آیات قرآن تا زمان عثمان فقط در سینۀ افراد نگهداری می شد و تدوین نشده بود. (2)به نظر می رسد برخی از این گزارش ها که از زید یا فرزندش خارجه،منقول شده است،سعی دارد با بزرگ نمایی موضوع و بازگویی دشواری و پیچیدگی جمع قرآن،برای زید،فضیلت سازی کند.

همچنین ترس عمر از نابودی قرآن،آن گونه که در برخی از این روایات آمده است،با این نکته که نسخۀ تهیه شده در زمان ابوبکر در اختیار عموم قرار نگرفت، (3)سازگار نمی نماید؛زیرا تدوین یک مصحف شخصی و خصوصی،کار تازه و پیچیده ای نبود و و عمومی نساختن آن،به حفظ آن کمکی نمی کرد.از این رو احتمال دارد به دست آوردن فضیلتِ در اختیار داشتن نسخه ای از قرآن همانند دیگر صحابۀ برجسته و در اختیار داشتن قانون اساسی جامعه،یکی از انگیزه های دستگاه حاکم در این کار بوده است. (4)

دو. بر اساس نقل یعقوبی،ابوبکر دستور داد قرآن را بر سعید بن عاص عرضه کنند، (5)در حالی که او در آن زمان،حدود ده سال داشته است، (6)و چون بر اساس برخی گزارش ها،او در ماجرای یکسان سازی مصاحف توسط عثمان حضور داشته است، (7)احتمالاً ذکر او در این جا بر اثر خلط این دو ماجرا باشد.

ص:114

سه. این روایات،با اجماع مسلمانان مبنی بر اثبات قرآن از طریق تواتر،مخالفت دارد؛زیرا در آنها آمده است که با شهادت دو نفر قرآن ثبت می شد.توجه به این اشکال سبب شده است که برخی به توجیه ثبت قرآن با شهادت دو شاهد دست بزنند.

برای نمونه،ابن حجر مقصود از دو شاهد را،نه دو فرد عادل،که به معنای حفظ و کتابت دانسته است. (1)مقصود ابن حجر شاید این باشد که هر آیه و عبارتی در صورتی در مصحف ثبت می شد که در حفظ حافظان کل یا اجزاء قرآن و نیز در دست نوشته های اصحاب،موجود باشد.

توجیه های دیگری هم موجود است مانند این که شهادت دو شاهد بر این اقامه می شد که آنچه نوشته شده،پیش روی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نوشته شده و مورد تأیید آن حضرت بوده است، (2)یا شهادت بر این که یکی از وجوه قرائت بوده و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آن را شنیده و تأیید نموده است (3)و یا توجیه های دیگر. (4)

چهار. این روایات،یکی از انگیزه های جمع قرآن را کشته شدن بسیاری از حافظان قرآن در جنگ یمامه دانسته اند؛اما در فهرست شهدای این جنگ،تنها نام افراد معدودی ذکر شده است که حافظ بودنِ بیشینۀ قرآن در حقّ آنان محتمل است. (5)

حاصل ترتیب دهی صحابه و مربوط به پس از پیامبر است.

همسان با چینش کنونی مصحف را نشان می دهد، (1)می توان گفت ترتیب کلی قریب به اتفاق سوره ها،در سال های پایانی عمر رسول خدا صلی الله علیه و آله مشخص شده و نظم بیشتر قرآن شکل گرفته بود.

و مقبول است ولی یکسانیِ ترتیب بسیاری از سوره ها در همۀ آنها مانند ترتیب سور طوال و مئین،نشان دهنده ترتیب توقیفی و اتفاقی بیشتر سوره ها و نه همۀ آنها است. (1)

تفاوت های گزارش شده از مصحف امام علی علیه السلام نیز در واقع نشان دهندۀ دو سبک تألیف قرآن بر اساس نزول و بر اساس ترتیب کنونی است و نه به معنای آشفتگی و بی سامانی.سخن آخر این که بسیاری از آنچه تحت عنوان اختلاف مصاحف از آن یاد می شود،به رسم الخط و یا قرائت باز می گردد و نه ترتیب سوره ها. (2)

أفضَلَ الأَشیاءِ بَعدَ اللّهِ عز و جل؟! وَالَّذی بَعَثَنی بِالحَقِّ لَئِن لَم تَجمَعهُ بِإِتقانٍ لَم یُجمَع أبَداً»،فَخَصَّنِیَ اللّهُ عزّ وجلّ بِذلِکَ مِن دونِ الصَّحابَةِ.

اما پنجاه و پنجم:پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به من فرمود:«به زودی،گروه هایی از امّتم در بارۀ تو به کج راهه می روند و می گویند:"پیامبر خدا صلی الله علیه و آله که چیزی بر جای ننهاد.

پس علی را در چه چیز،وصی قرار داد؟".آیا کتاب پروردگارم،برترین چیزها بعد از خداوند عز و جل نیست [که آن را از جانب خود،بر جا می گذارم]؟! سوگند به آن که مرا به حق فرستاد،اگر آن را به درستی گردآوری نکنی،دیگر هرگز گردآوری نخواهد شد».بنا بر این،خداوند عز و جل،این کار را تنها به من اختصاص داد،نه هیچ صحابیِ دیگری. (1)

آیه ها مشخص بوده و تنها چینش نهایی در این فرصت کوتاه به انجام رسیده است.

گفتنی است گزارش دیگری،این فرصت را شش ماه دانسته است، (1)که در این صورت می گوییم:پذیرش این گزارش ها،امکان وجود تدوین دیگری را از قرآن نفی نمی کند؛زیرا می دانیم که امام علی علیه السلام تنها کاتب وحی نبوده و کاتبان دیگر و کسانی مانند ابَیّ بن کعب و عبد اللّه بن مسعود نیز مصحف هایی را گرد آورده بودند، هر چند به کمال و ترتیب مصحف امام علی علیه السلام نبوده است؛زیرا مصحف علی علیه السلام افزون بر متن قرآن،مشتمل برتفسیر،تأویل،توضیح احکام،بیان ناسخ و منسوخ، سبب نزول و ذکر نام اشخاصی بوده که آیات در بارۀ آنان نازل شده است. (2)

افزون بر این،اگر تدوین امام علی علیه السلام،تنها ترتیب موجود بود،به احتمال فراوان، امام علیه السلام آن را به گونه ای به مسلمانان می رساند؛زیرا بیم از تحریف قرآن در این صورت،جدّی بود و با سفارش پیامبر صلی الله علیه و آله به ایشان ناسازگار بود.با توجه به این دلایل،ناگزیریم گزارش شیخ صدوق را به همین معنا باز گردانیم؛یعنی جمع همه اجزا و پاره های قرآن میان دو جلد تا از دستبرد و تنقیص،محفوظ بماند،و واژه «اتقان»در حدیث،این معنا را می فهماند.

بر این اساس می توان گزارش های جمع قرآن پس از پیامبر صلی الله علیه و آله را ناظر به جمع

ص:120

قرآن برای خود (1)و یا در مجموعه ای میان دو جلد دانست. (2)برای نمونه،ابوبکر مصحف گردآورده را در اختیار مسلمانان قرار نداد،بلکه آن را به عمر که در این کار همراهش بود منتقل کرد و بعد از عمر نیز نزد دخترش حفصه بود تا این که عثمان در یکسان سازی مصاحف از آن استفاده کرد و بعد از مرگ حفصه،به دست مروان از بین رفت. (3)شاید بتوان این گزارش را که می گوید:ابوبکر خود شخصاً مصحفی نگاشت و از زید بن ثابت خواست در آن نظر کند و زید نپذیرفت تا این که ابو بکر،عمر را واسطه کرد وآن گاه زید پذیرفت،مؤیدی بر این مدّعا دانست. (4)گفتنی است که بنا به گزارشی،عمر برای نخستین بار به جمع قرآن پرداخت؛ (5)اما ابن حجر و به تبع او سیوطی،با اشکال در سند این روایت،بر این باورند که مقصود،آن است که عمر برای اوّلین بار به ابوبکر اشاره کرد تا قرآن را جمع آوری کند. (6)

در هر حال،به احتمال زیاد هدف اصلی برخی گزارش ها،ثبت فضیلت«اوّلین جامع قرآن»برای افراد خاصّی است.بر اساس روایات فراوان-که از فریقین گزارش شده اند-،نخستین جامع قرآن بعد از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله امیر مؤمنان علیه السلام بوده است و ایشان،بعد از وفات پیامبر خدا،از خانه بیرون نیامد تا این که قرآن را جمع آوری کرد، (7)هر چند دستگاه خلافت،مصحف علی علیه السلام را به عللی نپذیرفت. (8)

ص:121

آورده و میان آن دو با«بسم اللّه»فاصله نینداخته و [در نتیجۀ این جمع] آنها را در سبع طُوَل قرار داده است.عثمان پاسخ می دهد:«زیرا در بارۀ سورۀ توبه که از آخرین سوره های نازل شده بر پیامبر است،چیزی از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به ما نرسیده بود و داستان هر دو سوره شبیه هم بود.از این رو،آن دو را کنار هم نهادم [و یک سوره از طُوَل شدند]».

اما باقلانی،در مضمون این روایت تردید کرده و احتمال داده که در نقل آن، کاهش یا افزایش رخ داده است. (1)این تردید،با توجه به نزول سورۀ انفال در اوایل هجرت و هنگامۀ جنگ بدر (2)و وجود راوی ضعیفی به نام یزید فارسی در سند این گزارش،جدّی است. (3)برخی از قائلان به این قول،یعنی توقیفی بودن جمع بیشتر سوره ها و نه همۀ آنها،مانند ابوجعفر ابن زبیر(م 708ق)قول به اجتهادی بودن ترتیب سوره ها را با قول خود،سازگار می دانند؛زیرا قائلان به ترتیب اجتهادی،آن را برای برخی سوره ها و نه همۀ آنها می گویند و منشأ اجتهاد صحابه را نیز اشارات پیامبر صلی الله علیه و آله می دانند.برای نمونه،مالک و نیز زرکشی(در یکی از دو دیدگاهش)، تألیف اجتهادی قرآن را بر اساس اشاراتی می دانند که صحابه از پیامبر صلی الله علیه و آله شنیده بودند و ارتباط موجود میان سوره های انفال و برائت،طلاق و تحریم،تکویر و انفطار، الضحی و الم نشرح،فیل و قریش و معوّذتین و بسیاری دیگر از سوره ها را تأییدی بر این ادّعا می شمارند. (4)

بسیاری از سوره ها در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله موافق،و بر این باورند که شواهد تاریخی فقط از اثبات ترتیب همۀ سوره ها به مفهوم مطلق آن ناتوان است؛ولی ترتیب بیشتر سوره ها را می تواند ثابت کند،و این قولی است که می توان با آن موافقت نمود.

تأیید کرده است. (1)

4.روایاتی که بر اساس آنها پیامبر شخصاً فرمان می داد آیات پراکنده را در سوره های خاصّی قرار دهند. (2)

5.روایات فراوانی که با ذکرِ نام سوره های قرآن،برای قرائت آنها ثواب و خواصّی را ذکر می کنند. (3)مجموع این روایات در کتاب های خواص و فضائل قرآن گرد آمده اند.

به نظر می رسد که اگر چه بر شماری از روایات یاد شده اشکالاتی چون ارسال، ضعف سند و تمام نبودن دلالت وارد است، (4)ولی از مجموع آنها و نیز اهتمام فوق العادۀ پیامبر صلی الله علیه و آله به صیانت از قرآن و نیز گرایش اکثر قرآن پژوهان به این نظر،می توان توقیفی بودن ترتیب آیات سوره ها را ترجیح داد.افزون بر این که ترتیب کنونیِ بیشترِ آیاتِ قرآن،مطابق با ترتیب نزول است و همان گونه که در روایات فریقین آمده است،کاتبان وحی آیات را پی در پی و به ترتیب نزول می نوشتند و هر گاه بسمله ای نازل می شد درمی یافتند که سورۀ پیشین پایان یافته و سوره ای دیگر آغاز شده است، چنان که امام صادق علیه السلام فرموده است:

«کانَ یُعرَفُ انقِضاءُ سُورَةٍ بِنُزُول بِسمِ اللّهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ ابتِداءً لِاُخری» ؛ (5)پایان گرفتن سوره با نزول «بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» در ابتدای سورۀ دیگر،شناخته می شد.همچنین بر پایۀ روایتی از ابن عباس،پیامبر صلی الله علیه و آله با نزول بسمله،به پایان یافتن سورۀ پیشین و آغاز شدن سورۀ پسین پی می برد. (6)برخی

ص:125

روایات پیش گفته(جایگزینی آیات بر خلاف ترتیب نزول)نیز به صورت خاص و موردی و بر خلاف شیوۀ رایج در چینش آیات بر اساس نزول بوده است. (1)

با این حال،برخی از محقّقان،توقیفی بودن چینش همۀ آیات قرآن را نپذیرفته اند.علامۀ طباطبایی با اذعان به این که بسیاری از سور قرآن،پیش از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله در میان مسلمانان معروف بوده و نام این سوره ها در احادیث پر شماری در گزارش نماز رسول خدا به ما رسیده،بر این باور است که روایات و ادلّۀ یاد شده، توقیفی بودن ترتیب همۀ آیات قرآن را ثابت نمی کنند. (2)وی با استناد به روایاتی که کتابت قرآن را به ترتیب نزول،گزارش می کنند و جدایی هر سوره را با نزول«بسم اللّه» می دانند،نتیجه می گیرد که چینش قرآن در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله به ترتیب نزول بوده است و بر این اساس باید آیات مکّی در سوره های مکی و آیات مدنی در سوره های مدنی باشند.روایت جمع قرآن در مصحف امام علی علیه السلام که به ترتیب نزول بوده نیز این نظر را تأیید می کند.این در حالی است که بر اساس روایات پرشمارِ اسباب نزول،آیات فراوانی در سوره های مدنی است که در مکه نازل شده اند،یا آیاتی که در اواخر حیات پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده اند،ولی در سوره های نازل شده در آغاز هجرت قرار گرفته اند.

پس طبعاً این جابه جایی به اجتهاد صحابه بوده است. (3)

اصحاب سرّ رسول خدا صلی الله علیه و آله و یاران امیر مؤمنان علیه السلام) (1)و سعید بن عاص که از جنگ ارمنستان باز می گشتند،خود دیدند که مردم هر شهری قرآن را با قرائتی می خوانند و قرائت خود را از دیگر قرائت ها برتر می دانند.از این رو،از عثمان خواستند برای جلوگیری از اختلاف،چاره ای بیندیشد. (2)منشأ این قرائت ها،مصحف هایی بودند که برخی صحابه جمع آوری کرده بودند و با توجه به اعتبار و جایگاه اجتماعیِ گردآورندگان آنها،در میان مسلمانان جایگاهی ویژه پیدا کرده بودند. (3)از این رو عثمان پس از مشورت با صحابۀ برجسته،چارۀ کار را در این دید که مصحف واحدی تهیه و نسخه برداری کند و در اختیار مسلمانان قرار دهد و فرمان داد قرآنی را که به دستور ابو بکر نوشته شده بود،از حفصه دختر عمر به امانت گرفتند.ابتدا گروهی مرکّب از:زید بن ثابت،عبداللّه بن زبیر،سعید بن عاص و عبد الرحمن بن حارث بن هشام را مأمور کرد تا نسخه های قرآن را بنویسند.عثمان دستور داد که هرگاه این گروه،اختلافی پیدا کردند،مورد اختلاف را به زبان قریش بنویسند.سپس با توجه به برخی اعتراضات،هفت نفر دیگر را به آنها افزود و ریاست آنها را به ابیّ بن کعب سپرد.برخی گزارش ها نشان می دهند که این انجمن،مصحف ابوبکر را اساس کار خود قرار داد؛امّا از بررسی مصحف اُبَی و مقابلۀ آنها با نوشته های بر جا مانده از زمان پیامبر خدا نیز غافل نماند و همین روش،راز موفقیت عثمان در توحید مصاحف بود. (4)برخی با استناد به قراین و شواهدی نه چندان استوار،ادّعا کرده اند که گروه توحید مصاحف،مصحف امام علی علیه السلام را اساس کار خود قرار دادند (5)و علی علیه السلام نسخه ای از قرآن در اختیار داشته که به فرمان پیامبر صلی الله علیه و آله برخلاف ترتیب نزول،

ص:127

تدوین شده بود و این نسخه غیر از مصحف علی علیه السلام است که گفته شده بر اساس ترتیب نزول بوده است. (1)برخی این گفتۀ سید بن طاوس را که:«عثمان،قرآن را طبق نظر امیر مؤمنان علیه السلام جمع کرد»، (2)مؤیّد این مطلب گرفته اند. (3)هر چند پذیرش ادّعای مذکور مشکل است،امّا به هر حال،روند توحید مصاحف،مورد تأیید علی علیه السلام بوده است. (4)در نتیجه،نسخه هایی از قرآن تهیه و به مراکز اصلی بلاد اسلامی فرستاده شد (5)و عثمان،نسخه موسوم به«اُمّ»یا«امام»را در مدینه نگه داشت. (6)این کار(توحید مصاحف)،مورد تأیید امیر مؤمنان علیه السلام (7)و دیگر صحابه بوده است. (8)البته ابن مسعود، احتمالاً به علت این که جوانی کم سال و بی تجربه چون زید،متولّی این کار شده، ناراحت بوده است. (9)بنا بر این،عثمان،تنها مردم را بر یک قرائتْ (10)یا همه را بر یک مصحفْ (11)جمع کرد تا از اختلاف جلوگیری شود.

تاریخی می توان گفت که جمع قرآن،در سه مرحله اتّفاق افتاده است:

1.جمع آوری قرآن در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله:در این دوره،قرآن در مدت 23 سال به صورت پراکنده نازل می شد و پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آن را با آرامی بر مسلمانان می خواند و آنها آن را به حافظه می سپردند.افزون بر این،پیامبر خدا صلی الله علیه و آله برای نوشتن وحی قرآن، شتاب می کرد و به محض نزول هر آیه ای،به کاتبان وحی فرمان می داد آن را در جایگاهش قرار دهند و کتابت قرآن،خیلی زود در همان دوران مکّه آغاز شد. (1)به گزارش بخاری از بَراء،هنگام نزول آیۀ «لا یَسْتَوِی الْقاعِدُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ» ، (2)پیامبر صلی الله علیه و آله زید را فراخواند و فرمود کتف و دوات بیاورد تا آن را بنویسد. (3)پس کاتبان وحی، آنچه را بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده بود،در نوشت افزارهای مختلف،نوشتند و زمانی که وحی کامل شد و رحلت آن حضرت فرا رسید،همۀ قرآن در پیش روی آن حضرت و با نظارت کامل ایشان در صحیفه هایی متعدد نگاشته شده بود؛ولی در یک مصحف، میان دوجلد،گردآوری نشده بود. (4)

2.جمع آوری قرآن در زمان ابو بکر:وی صحیفه های پیش گفتۀ قرآن را در یک مصحف،جمع کرد و این نخستین مصحف رسمی بود که دستگاه خلافت،آن را تدوین کرد و گر نه پیش از این برخی از صحابه از جمله امیر مؤمنان علیه السلام و ابن مسعود، مصاحفی را تدوین کرده بودند. (5)مصحف ابوبکر،نزد او باقی ماند تا این که مرد و سپس به عمر و بعد از او به حفصه رسید. (6)

ص:129

3.جمع آوری قرآن در زمان عثمان:در این زمان،در پی اختلافاتی که در مصاحف و به تبع آن در قرائت ها پیش آمده بود و خطری که از این ناحیه احساس می شد،عثمان،پس از مشورت با صحابه چارۀ کار را در این دید که مصحف واحدی فراهم کند و نسخه هایی از آن را در اختیار همۀ مسلمانان قرار دهد و این کار انجام شد. (1)

ص:130

خود این کتاب شریف به آن اشاره شده،«سوره»و«آیه»است.از این رو،به توضیح این دو اصطلاح و شمارگان آنها در روایات و منابع تفسیری و تاریخی می پردازیم.

حروف یا کلمات یا جمله های قرآن،واقع در یک سوره،با فاصلۀ معیّن [از قبل و بعد] و جدا از قبل و بعد است. (1)

جَمیعُ آیاتِ القُرآنِ سِتَّةُ آلافِ آیَةٍ وَمِئَتا آیَةٍ وَسِتٌّ وَ ثَلاثونَ آیَةً.

مجموع آیه های قرآن،شش هزار و دویست و سی و شش آیه است. (1)

این عدد را که برابر با شمارش مکتب کوفی است،جمهور عالمان قرآنی از جمله طبْرِسی،صحیح ترین عدد و دارای عالی ترین سند می دانند.این عدد را حمزة بن حبیب از ابن ابی لیلی و او از ابوعبد الرحمن سُلَمی از امیر مؤمنان علیه السلام نقل کرده است. (2)علامۀ طباطبایی در بارۀ شمارگان آیات قرآن می گوید:«هیچ نصّ متواتر و خبر واحد قابل اعتمادی در بارۀ عدد آیات قرآن وجود ندارد و از واضح ترین ادلۀ آن، اختلاف اهل مکه،مدینه،شام،بصره و کوفه بر سر عدد آن است».وی همچنین عدد روایت شده از امیر مؤمنان علیه السلام را در تعارض با جزئیت بسم اللّه در تمامی سوره ها [جز برائت] می داند؛زیرا امامان اهل بیت علیهم السلام بسم اللّه را آیه ای از قرآن و جزئی از هر سوره می دانند و لازمۀ آن،افزودن شمار«بسم اللّه»بر رقم 6236 است. (3)با توجه به این که افزودن رقم 113«بسم اللّهِ»آغاز سوره ها بر رقم مزبور،آن را به 6349 می رساند که با هیچ یک از عددهای روایت شده هماهنگی ندارد،برای حفظ رقم 6236 از یک سو و به شمار آوردن رقم«بسم اللّهِ»آغاز سوره ها از سویی دیگر،می توان گفت که«بسم اللّه» در سورۀ حمد،آیه ای مستقل و در سایر سوره ها بخشی از آیۀ نخست آنهاست،چنان که به اجماع عالمان و قائلان اعداد پیش گفته،بسمله در آیۀ 31 از سورۀ نمل،بخشی از آیه است.

در روایتی از امام صادق علیه السلام آمده است که شمار آیاتی که جبرئیل علیه السلام بر پیامبر فرود آورد،هفده هزار آیه است. (4)این گونه روایات،پس از بررسی نسخه ها و احراز

ص:135

یکسان بودن همۀ نُسَخ،باید به گونه ای توجیه شوند که به نتیجۀ تحریف قرآن نینجامد و گر نه به دلیل مخالفت با قرآن-که در آیۀ نهم از سورۀ حجر،این کتاب الهی را حفاظت شده از جانب خدا می داند-مردودند. (1)

اجمالاً تعیین حدود آیات و شماره گذاری آنها به زمان پیامبر صلی الله علیه و آله باز می گردد و در برخی روایات به شمار آیاتِ بعضی از سوره ها(حمد،هفت آیه و مُلْک،سی آیه)اشاره شده است. (2)

به نظر علامۀ طباطبایی:«در بارۀ شمارگانِ گفته شده برای آیات،نصّ متواتر یا خبر واحد معتبری نیست که بتوان بر آن اعتماد کرد.بنا بر این،اعتقاد به هیچ یک لازم نیست.بلکه می توان هر یک را با تحقیق پذیرفت یا رد کرد». (3)

گفتنی است که آنچه در میان عوام رواج یافته که شمار آیات قرآن 6666 است، پایه ای ندارد و هیچ یک از اصحاب اعداد،به آن قائل نیست.

1.فضل و منزلت.2.شرف.3.علامت و نشانه.4.ساختمان زیبا و برافراشته.5.هر رده از رده ها و رگه های دیوار.6.قسمت مجزا از دیگری. (1)

سوره،در اصطلاح و عرف مسلمانان،عبارت است از:«مجموعه ای از آیات که کمّیت و آغاز و انجام آن،توقیفی و بر پایۀ وحی است»و بر این اساس،به هر یک از فصول و بخش های صد و چهارده گانۀ قرآن مجید،«سوره»گفته می شود.هر یک از سوره های قرآن،یک هدف یا چند هدف را(بر اساس پذیرش یا عدم پذیرش وحدت موضوعی سوره ها)تعقیب می کند و معارفی خاص را در بر دارد و با«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ»آغاز می شود،مگر سورۀ توبه.

در وجه نام گذاری سوره های قرآنی گفته اند:همان گونه که«سور مدینه»(حصار و دیوار بلندی که در قدیم،پیرامون شهر مدینه بود)شهر را در بر می گیرد،سورۀ قرآن نیز از آن جهت که همچون حصار شهر،رشته ای از آیات را احاطه کرده،«سوره» نامیده شده است. (2)کوتاه ترین سورۀ قرآن،سورۀ کوثر است که سه آیه دارد و بلندترین سوره،بقره است با 286 آیه.

مکّی و 28 سوره مدنی است. (1)برخی دیگر از ابن مسعود نقل کرده اند که سوره های قرآن 112 تاست.از زید بن ثابت نقل شده که سوره ها 114تاست و قول اکثر صحابه همین است. (2)

اختلاف در شمارگان سوره های قرآن،دو سبب دارد:نخست آن که برخی قرآن پژوهان،سورۀ توبه(برائت)را جزئی از انفال شمرده اند، (3)چنان که به گفته علامۀ طباطبایی،امامان اهل بیت علیهم السلام برائت را سوره ای مستقل نمی دانند؛ (4)بلکه آن را آیاتی از سوره انفال می شمارند. (5)همچنین بر پایۀ برخی روایات،سوره های ضحی و ا لَم نشرح،یک سوره و نیز سوره های فیل و ایلاف،یک سوره به شمار می آیند. (6)

سبب دوم،آن است که بر پایۀ برخی اقوال شاذ،مُعَوَّذَتیْن(سوره های فلق و ناس)از سُوَر قرآن به شمار نمی آیند (7)یا برخی،سوره ای موسوم به«قنوت»را بر می شمارند که خود،دو سوره به حساب می آید. (8)روشن است که این گونه آرای شاذ،به دلیل مخالف بودنشان با ادلّۀ متقن نزاهت قرآن از تحریف و همچنین ناسازگاری با اجماع مسلمانان،جایگاه و اعتباری ندارند.

برخی معتقدند که به اقتضای تحقیق در روایات پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام و بر پایۀ آنچه در مصحف شریف آمده،این سوره ها از یکدیگر مستقل اند و روایات

ص:138

پیش گفته،یا سندشان ضعیف است و یا ناظر به مسئلۀ فقهیِ لزوم جمع میان دو سورۀ ضحی و ا لَم نشرح(شرح/انشراح)و نیز دو سورۀ فیل و ایلاف در قرائت نماز فریضه اند. (1)گفتنی است که قول اخیر،سخن اغلب فقیهان متأخّر است. (2)

ص:139

شَراسیفَ و حَشی». (1)

پیامبر صلی الله علیه و آله فریاد زد و فرمود:«بس کن؛زیرا سوره به اندازۀ خود هست [و نیازی به افزودن ندارد]». (2)

ص:141

مانند:

«وَ إِنَّ مِنْهُمْ لَفَرِیقاً یَلْوُونَ أَلْسِنَتَهُمْ بِالْکِتابِ لِتَحْسَبُوهُ مِنَ الْکِتابِ وَ ما هُوَ مِنَ الْکِتابِ وَ یَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّهِ وَ ما هُوَ مِنْ عِنْدِ اللّهِ وَ یَقُولُونَ عَلَی اللّهِ الْکَذِبَ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ . (1)

از آنان گروهی هستند که زبانشان را به تحریف کتاب می پیچانند،تا آنها(بافته ها)را از کتاب پندارید.و حال آن که آن از کتاب نیست.و می گویند:آن از جانب خدا است،در حالی که از جانب خدا نیست.به خدا دروغ می بندند با این که خودشان هم می دانند».

در این آیه،سخن از تحریف لفظی و اساسی تورات در قرائت است که عبارت خودساخته را با آهنگ متعارف در تلاوت تورات می خواندند.

«فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ یَکْتُبُونَ الْکِتابَ بِأَیْدِیهِمْ ثُمَّ یَقُولُونَ هذا مِنْ عِنْدِ اللّهِ لِیَشْتَرُوا بِهِ ثَمَناً قَلِیلاً فَوَیْلٌ لَهُمْ مِمّا کَتَبَتْ أَیْدِیهِمْ وَ وَیْلٌ لَهُمْ مِمّا یَکْسِبُونَ . (2)

وای بر آنان که با دستان خود نوشته ای می نویسند و می گویند:این از سوی خدا است،تا با آن بهایی اندک به دست آورند.پس وای بر آنها از آنچه با دستانشان نوشتند،وای بر آنها از آنچه به دست می آورند».

در این آیه،سخن از تحریف لفظی و اساسی تورات در کتابت و نگارش است.

در صدر آیۀ 46 از سورۀ نساء می فرماید:

«مِنَ الَّذِینَ هادُوا یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ . (3)

برخی از آنان که یهودی اند،کلمات را از جاهای خود بر می گردانند».

در این آیه،به بیانی مطلق،سخن از تحریف گفتار وحی الهی در تورات است که هم بر تحریف لفظی و هم معنوی قابل حمل است.از این رو برخی مفسّران،آن را بر

ص:143

وجه لفظی و برخی دیگر بر وجه معنوی حمل کرده اند.همین طور است آیات 13 و 41 از سوره مائده.

قرآن،در ادامۀ همان آیه می فرماید:

«وَ یَقُولُونَ سَمِعْنا وَ عَصَیْنا وَ اسْمَعْ غَیْرَ مُسْمَعٍ وَ راعِنا لَیًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ طَعْناً فِی الدِّینِ وَ لَوْ أَنَّهُمْ قالُوا سَمِعْنا وَ أَطَعْنا وَ اسْمَعْ وَ انْظُرْنا لَکانَ خَیْراً لَهُمْ وَ أَقْوَمَ وَ لکِنْ لَعَنَهُمُ اللّهُ بِکُفْرِهِمْ فَلا یُؤْمِنُونَ إِلاّ قَلِیلاً . (1)

می گویند:شنیدیم و نافرمانی کردیم.و بشنو که [ای کاش] ناشنوا گردی.و [از سر استهزا می گویند:]«راعنا»[که در عربی یعنی:التفات به ما کن؛ولی در عبری یعنی:خبیث ما].به لغت خویش زبان می چرخانند و به اسلام طعنه می زنند.اگر آنها می گفتند:شنیدیم و اطاعت کردیم،و بشنو و به ما توجه کن،برایشان بهتر و درست تر بود؛ولی خداوند،آنها را به خاطر کفرشان لعنت کرده،و جز اندکی ایمان نمی آورند».

در این بخش از آیه،سخن از تحریف لفظی تورات در قرائت است که عبارت تورات را با تغییر در وجه تلفظ آن و با پیچاندن آن به صورتی که لفظ و معنای دیگری از آن به پندار مخاطب برسد،می خواندند.

اما تحریف از نوع کاستی،در میان اهل سنّت (1)و شیعه (2)قائلانی دارد (3)که به روایاتی استناد کرده اند که در سند یا دلالت،ناتمام اند.با این همه،دیدگاه مشهور دانشمندان فریقَین،سلامت قرآن از تحریف است.دانشمندان بزرگ شیعه همانند:شیخ صدوق، (4)شیخ مفید، (5)سیّدِ مرتضی، (6)شیخ طوسی (7)و امین الاسلام طبْرِسی، (8)بر این نکته پای فشرده اند که قرآن موجود،بدون هیچ کاستی همان قرآنی است که بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شده و هر کس جز این به شیعه نسبت دهد،بر شیعه دروغ بسته است.

همچنین آنان روایات بیانگر تحریف را فاقد ارزش استناد دانسته اند. (9)

- «لام» در «لَحافِظُونَ» .

- مقدم شدن کلمه «أَرْسِلْهُ» بر واژۀ «لَحافِظُونَ» در فقرۀ دوم: «إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ» ،در حالی که بر اساس نقش مفعولی باید پس از آن قرار می گرفت.چنین تقدیمی خود حکایت از نوعی اختصاص و تأکید دارد.

سه. در این آیه،به جای ساختار مفرد از ساختار جمع استفاده شده است که بر ارادۀ حتمی و همراه با قدرت در تحقق وعدۀ حفظ و صیانت قرآن دلالت دارد. (1)به گفتۀ زمخشری آن جا که مقام قدرت و عظمت و نشان دادن هیمنۀ خداوند است،از ضمایر جمع استفاده شده است؛ (2)گویا خداوند می خواهد اعلام کند که از تمام قدرت و لشکریان خود برای تحقق خواسته اش(حفظ و صیانت قرآن)بهره می جوید.

چهار. میان دو بخش آیه،رابطه ای منطقی و گسست ناپذیر برقرار است:در فقرۀ نخست،بر نزول قرآن از سوی خداوند تأکید شده است که آن را باید نوعی مقدّمه چینی و اقامۀ برهان برای فقرۀ دوم دانست که در آن،مدعا یعنی حفظ قرآن توسط خداوند ذکر شده است.گویا چنین گفته شده است:ما قرآن را حفظ می کنیم؛ زیرا قرآن از مبدأ علم،حکمت و قدرت الهی نازل شده است.خداوند با احاطۀ علمی خود،از هر گونه تلاش برای دخل و تصرّف و مقابله با قرآن،آگاه است و به سبب حکمت خود،مصلحت را در حفظ و صیانت قرآن می داند و با قدرت بی انتهای خویش،همۀ کوشش ها را برای رویارویی با قرآن،بی اثر می سازد.

پنج. در این آیه به صورت مطلق بر حفظ،تأکید شده است.به عبارت روشن تر در فقرۀ «إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ» حفظ قرآن به صورت و حالتی خاص،مقید نشده است؛یعنی مثلاً گفته نشده که خداوند،قرآن را از تحریف از نوع کاستی یا فزونی و هم آورد طلبی یا راهیافت تناقض در پی ظهور دستاوردهای علمی حفظ می کند،بلکه این امر به

ص:148

صورت مطلق آمده است.مفهوم چنین سعه ای در تعبیر،شمول و فراگیری نسبت به همه حالات است.نتیجه آن که به استناد این آیه خداوند قرآن را از هرگونه گزند و آسیبی که رخ داده یا ممکن است در آینده رخ دهد،مراقبت خواهد کرد. (1)

در این صورت،بی شک حفظ،تحقق نیافته است،که این،خلاف فرض اوست؛و یا این که هیچ معنایی را از میان نبرده که در این صورت،انگیزه ای برای چنین تحریفی نمی توان یافت و پیش تر اشاره شد که محرِّف،به عمد و با غرضِ پنهان ساختن مقصود متکلّم و جای گزین کردن مقصود خود،دست به تغییر می زند.این نوع از تحریف که به تغییر در مقاصد و معانی قرآن نمی انجامد،اساساً در کانون توجه اهل تحریف نبوده است و چنانچه تغییر ناچیزی نیز رخ داده باشد،با اصول محوری قرآن منافات ندارد،هر چند دلیل معتبر بر نفی آن،قائم است. (1)

3.احتمال تحریف از نوع کاستی در برخی آیات قرآن،نه تنها حُجّیت آیات را متزلزل می کند که اصل استناد آنها به خداوند را نیز با مشکل مواجه می سازد؛زیرا هنگامی می توان استناد آنها را به خداوند به جزم پذیرفت که معجزه بودن قرآن را دریافت و اعجاز قرآن زمانی ثابت می گردد که همۀ آیات آن موجود باشند تا ارزیابی شوند و عدم اختلاف آنها با یکدیگر معلوم گردد.تحدّی قرآن در انسجام و هماهنگی سراسر آیات و سور،از بارزترین تحدّی های قرآنی است: «وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً ؛ (2)اگر از سوی غیر خدا بود،در آن اختلاف های زیادی می یافتند» و با فقدان برخی آیات،نمی توان به جزم به انسجام و هماهنگی و عدم اختلاف علم حاصل کرد و آن گاه وحیانی بودن این کتاب با تردید مواجه می شود. (3)

«وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ * لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ . (1)

آن کتاب ارجمند است.از پیش و پسِ آن باطل به آن راه نمی یابد.فرستاده شده ای از سوی حکیم حمید» .

توضیح چگونگی دلالت این آیه بر مدعا بدین شرح است:

یک. این آیه،به استناد سیاق آیات پیش از آن،که ناظر به تلاش کافران برای مقابله با قرآن است،بر عدم راهیافت باطل در آن دلالت دارد. (2)

آیۀ نفی باطل،هماهنگ با چنین سیاقی،بر استواری قرآن و عدم امکان راهیافت باطل در آن تأکید دارد.نفی راهیافت باطل در قرآن با توجه به سعۀ معنایی باطل،همه انواع کارکردهای بر مدار باطل را نفی می کند و تناقض قرآن با دستاوردهای علمی و راهیافت انواع تحریف در آن،از جمله مصادیق باطل اند.

از آن جا که این آیه در مقام اخبار است و تخلّف اخبار الهی محال است،پس باید به عدم امکان راهیافت هر گونه دخل و تصرف در قرآن اذعان داشت.

دو. بخش نخست،یعنی «مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ» که بر چیزهای حاضر اطلاق می شود،به عصر رسالت و دورۀ نزول قرآن ناظر است و بخش دوم آن یعنی فقرۀ «وَ لا مِنْ خَلْفِهِ» به دوران پس از نزول اشاره دارد که از زمان رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله تا قیامت را در بر می گیرد.

سه. در آیۀ نفی باطل،از دو برهان لِمّی و انّی برای نفی تحریف استفاده شده است،به این صورت که در فقرۀ پایانی آیۀ قبل،از قرآن با عنوان«کتاب عزیز»یاد شده است: «وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ» .عزیز،از ریشۀ«الأرض العَزاز(زمین نفوذناپذیر)»، به معنای استواری و نفوذناپذیری است و معنای آیه آن است که قرآن به سبب ویژگی

ص:151

استواری درونی و نفوذناپذیر بودن،هیچ باطلی را به خود راه نمی دهد.این برهان از نوع برهان«إنّ»است که در پایان آیه 41 از سوره فصّلت و به عنوان برهانی پیش از ذکر مدّعا منعکس شده است.از سویی دیگر،در پایان آیه،قرآن،کتابی«فرو فرستاده شده از سوی خداوند حکیم و حمید»معرفی شده است: «تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ» .

چنین بیانی،ناظر به برهان«لِم»است؛یعنی از آن جا که منشأ نزول قرآن،خداوند حکیم و حمید است،هیچ گونه باطل در قرآن راه نمی یابد؛زیرا اگر خداوند اجازۀ ورود باطل را به قرآن بدهد،مخالف حکمت اوست که قرآن را کتاب هدایت و ناسخ همۀ کتب آسمانی پیشین معرفی کرده است،چنان که دادن اجازۀ ورود باطل به قرآن، به معنای پذیرش مَشوب بودن قرآن است که این امر با پیراسته و حمید بودن خداوند،ناسازگار است. (1)

بنا بر این آیات،فرشتگانِ نگاهبان،پیامبر و رسالت او را در میان گرفته و مراقب اند تا مبادا چیزی از درونْ کم یا از بیرونْ افزون شود.بدین سان،قرآن از مرحلۀ تلقّی تا ابلاغ به همۀ مردم در همۀ اعصار،تحت نظارت و مراقبت الهی است و احتمال راهیافت تحریف به آن،مستلزم آن است که این مراقبت به صورت ناقص انجام گرفته یا بیرون از علم الهی تحقق یافته باشد و این فرض در مورد بر خدا محال است. (1)

ممکن است فرض شود که وحی الهی به صورت کامل به دست پیامبر صلی الله علیه و آله رسیده و او نیز بی کم و کاست،آن را به مردم رسانیده،ولی این وحی(قرآن)،پس از آن حضرت،دچار تحریف شده است؛لیکن اندکی درنگ در ظهور سیاقی و متفاهم عرفی آیۀ حفظ،به روشنی این معنا را نمایان می سازد که آیه در مقام تقریر تمام بودن حجّت الهی و خلل ناپذیر بودن مبادی تکالیف بر مکلّفانی است که مخاطب پیامبر صلی الله علیه و آله و وحی اند.وانگهی این شبهه مبتنی است بر این که مراد از ابلاغ رسالت های خدا در آیۀ «لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ» فقط ابلاغ به مخاطبان عصر نزول باشد،در حالی که قرآن،کتابی جهانی و جاودان است و مخاطبان آن،اعم از مسلمانان عصر نزول اند و همۀ مردم را تا قیامت در بر می گیرد.بدین سان،اگر حتی پس از پیامبر صلی الله علیه و آله نیز تحریفی به قرآنْ راه یافته باشد،بدین معناست که مراقبت الهی به صورت کامل انجام نپذیرفته است؛زیرا پیام های خداوند به طور کامل به دست مردم عصرهای بعد نرسیده است. (2)

فتنه ها باید به قرآن رجوع کنند.این روایات،هیچ قیدی ندارند و مسلمانان را به صورت عام و مطلق،مأمور به رجوع به قرآن می کنند،مانند روایت پیامبر صلی الله علیه و آله که می فرماید:

إذَا التَبَسَت عَلَیکُمُ الفِتَنُ کَقِطَعِ اللَّیلِ المُظلِمِ فَعَلَیکُم بِالقُرآنِ.

هر گاه فتنه ها همچون پاره های شب تار،شما را فرا گرفت،به قرآن روی آورید. (1)

همچنین:

القُرآنُ هُدیً مِنَ الضَّلالَةِ،وتِبیانٌ مِنَ العَمی،وَ...وما عَدَلَ أحَدٌ عَنِ القُرآنِ إلّاإلَی النّارِ. (2)

قرآن،راه نمایی ای است در گم راهی،و بینایی ای در کوری،و...هیچ کس از قرآن منحرف نمی شود،مگر آن که به سوی دوزخ،ره سپار می گردد.

این گونه روایات را می توان از دلایل رواییِ تحریف ناپذیری قرآن دانست؛زیرا اگر امکان تحریف قرآن فراهم باشد و قرآن،خود،دستخوش فتنه گردد،نمی توان آن را به طور مطلق و بدون قید،پناهگاه مسلمانان در تمام فتنه ها دانست.

را به جای خود در میان امّت بر جای می گذارد که یکی از آن دو کتاب اللّه است،نه بخشی از کتاب اللّه.جملۀ اسمیه هم مفید ثبات و دوام است.افزون بر این،عبارات ذیلِ همین روایات(روایات ثقلین)،به روشنی نشان از استمرار این پیش بینی و وعدۀ ضمنی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله تا روز قیامت دارد.دوم،این که در این حدیث،بر لزوم تمسّک به قرآن در همۀ زمان ها تصریح و تأکید شده و باور به تحریف،عملاً این تمسّک را منتفی می سازد.سوم،این که قول به تحریف،حُجّیت و اعتبار ظواهر قرآن و در نتیجه تمسّک به آن را نفی می کند.افتادگی یا تبدیل بخش هایی از یک متن،بی گمان،فهم استوار آن متن و در نتیجه حجّیت آن و قابلیت آن را برای احتجاج، ناممکن می سازد؛زیرا چه بسا در موارد نیاز به تمسّک به قرآن،حجّت،در همان بخشِ افتاده یا تبدیل شده باشد،و یا این بخش،قرینه ای برای فهم بخش های موجود،بوده باشد. (1)

قرآن توجّه می دادند.شیخ طوسی در آغاز تفسیر ارزشمند خویش،التبیان فی تفسیر القرآن،با بیان این دلیل و برخی ادلّۀ دیگر،این دست روایات را«متناصره»خوانده و بیان کرده است که بحث در باره تحریف،چنان ضعیف است که شایستۀ پاسخ نیست. (1)

روایات مختلفی که برخی از آنها یاد شد،با قطعیت تمام،راه را بر هر گونه تحریف می بندند و گواهی می دهند که قرآن موجود،همان کتابی است که بر پیامبر صلی الله علیه و آله نازل شد.عالمان شیعه،از این روایات در دو جهت،سود می برند:نخست،اثبات سلامت قرآن از تحریف و دوم،ردّ روایاتی که ظاهر آنها موهم تحریف است؛زیرا هنگام تعارض روایات،آن دسته که به لحاظ سند یا معنا ضعیف است،ساقط می گردد و در اینجا مصداق روایات ضعیف،روایات دسته دوم است که موهم تحریف قرآن اند. (2)علاوه بر این،تنافی آنها با قرآن،مطابق نصوص،این روایات را از اعتبار،ساقط می گرداند.

دیگر باز نویسند و به آن جناب نسبت دهند.این حقیقت را همه،حتی مخالفان پذیرفته اند.تنها مسئله ای که برخی احتمال داده اند این است که جمله یا آیه ای از آن کاسته شده یا جا به جایی رخ داده یا تغییری در کلمات یا اعراب آن رخ داده باشد؛اما اصل کتاب الهی،به همان وضع و اسلوبی که در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده،باقی است. (1)

اکنون خواهیم کوشید برخی شواهد تاریخی تحریف ناپذیری قرآن را به اختصار مرور کنیم:

پایان عصر پیامبر،مجموعه ای مدوّن و مکتوب(به همین شکل فعلی)بوده است،نه پراکنده و شفاهی. (1)

پس از رواج کتابت،کار حفظ قرآن نیز همچنان ادامه یافت و آن حضرت افزون بر تشویق مسلمانان به کتابت قرآن،آنان را به حفظ نیز ترغیب می کرد و خود به تفسیر و تبیین آیات می پرداخت.صاحب نظرانی که در زمینۀ تاریخ قرآن به تحقیق پرداخته اند،اذعان دارند که حفظ قرآن در میان مسلمانان رواج بسیاری داشته است.

جاذبۀ درونی قرآن و تشویق پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به امر حفظ،از مهم ترین عوامل اهتمام مسلمانان به حفظ شمرده شده اند. (2)از جمله شواهد کثرت حافظان قرآن در میان مسلمانان،شهادت جمع کثیری از آنان در جنگ ردّه در دوران خلیفۀ اوّل است. (3)

برخی شمار آنان را تا هفتصد تن نقل کرده اند و حتی علت روی آوردن به تدوین قرآن را کشته شدن چنین شماری از حافظان قرآن دانسته اند. (4)

خلیفۀ دوم مدّعی بود که آیۀ رجم،در دوران پیامبر صلی الله علیه و آله به عنوان آیه ای از قرآن تلاوت می شده و او بر افزودن آن به قرآن اصرار داشت.بر اساس روایتی،عمر اعلام کرد که اگر نگران ملامت مردم نبود،آیۀ رجم را به قرآن می افزود. (5)مکتوب و عمومی بودن قرآن به گونه ای که خلیفه ای همچون عمر با همۀ انگیزه و اصرارش،در مقابل نظارت عمومی،حتّی از افزودن یک آیه بر قرآن نیز خود را درمانده می بیند، نشان دهندۀ فضای فرهنگی فراگیر در سرزمین وحی است؛فضایی که اساساً امکان هرگونه کاهش یا افزایش را در بارۀ قرآن،منتفی می سازد.

ص:159

همچنین زمانی که عثمان به کتابت قرآن و هماهنگ کردن مصاحف پرداخت، شماری از طرفداران حکومت کوشیدند«واو»اوّل در «وَ الَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونَها فِی سَبِیلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِیمٍ ؛آنان که طلا و نقره را می اندوزند و آن را در راه خدا انفاق نمی نمایند،به عذابی دردناک بشارتشان ده» را حذف کنند.با این کار،آنان می خواستند این فقرۀ آیه،وصف احبار و رُهبانی باشد که در فقرۀ پیش،از آنان یاد شده است(نه جمله ای مستأنفه که در مقام نکوهش انباشتن طلا و نقره،در بارۀ همه، اعم از کافر و مسلمان است)و در نتیجه با حذف«واو»،آیه در خصوص انباشتن ثروت توسط حاکمان اسلامی و وعدۀ عذاب الهی بر ایشان ساکت باشد.اما صحابی بزرگ پیامبر صلی الله علیه و آله،ابیّ بن کعب به شدت مخالفت کرد و با مخالفت او نتوانستند واو را حذف کنند. (1)روشن است که ابیّ بن کعب،تنها در سایۀ عمومی بودن نصوص قرآن و با حمایت افکار عمومی مسلمانان می توانست مانع از این اقدام خلیفۀ مقتدر شود.

آنان همواره و پیوسته بدین کتاب می نگریستند،سوره هایش را هنگام نماز،قرائت و به مناسبت های مختلفی همۀ آیات الهی را ختم می کردند،در کارهای زندگی خویش بدان تمسّک می جستند.

پیامبر صلی الله علیه و آله به آنچه مردم از قرآن می شمردند،دقت و آگاهی داشت و اگر خطایی در نقل یا قرائت قرآن صورت می گرفت،بی گمان روشنگری می کرد. (1)کتابی آسمانی که با این میزان از دقّت از آورنده اش(پیامبر صلی الله علیه و آله)دریافت می گردد و با چنان اهتمامی به طور فراگیر نگارش و حفظ می شود و آن جایگاه برجسته را در زندگی روزمرّۀ مسلمانان دارد و کار تلاوت،حفظ،نگارش،اهدا،مطالعه و تعلیم و تعلّم آن از پر فضلیت ترین عبادات است-آن هم در برهه ای از تاریخ که تهیّۀ نوشت افزار برای مردم آسان شده بود-،بی تردید،تحریف نشده و اساساً خِرد و اندیشه جایی برای امکان تحریف آن باقی نمی گذارد.بر فرض اگر حاکمان نخستین در پی چنین کاری برمی آمدند،نه افکار عمومی اجازۀ آن را بدانان می داد و نه با عنایت به مقبولیت چنین اعتراضی،امیر المؤمنین علیه السلام در برابر آن ساکت می ماند و نه هوش و خرد سیاسی،آن را تجویز می کرد.طُرفه این که امام علی علیه السلام با همۀ اهتمامی که در احتجاج برای تبیین حقّانیت و جایگاه اهل بیت علیهم السلام دارد و در طیّ آن به موارد و گونه های مختلفی از احادیثْ تمسّک می کند،هیچ گاه کم ترین اشاره ای به آیات ادّعایی مدّعیان تحریف، نمی کند.

علمای شیعه،علم به سلامت قرآن را همچون علم به وجود شهرها دانسته اند که برای دستیابی به چنین علمی نیازی نیست شهر را خود با چشم،مشاهده کنیم و تواتر خبر وجود آن،برای علم بدان،کافی است. (2)بدین رو،چنانچه خبری واحد از

ص:161

تحریف و تغییر قرآن سخن گوید، (1)با دلیل تواتر،تعارض دارد و مردود است. (2)

نبود اختلاف و تناقض و ناهماهنگی میان آیات قرآن که این آیه بدان اشارت دارد، همچنان در سراسر قرآن به فهم می آید و آیات قرآن با هماهنگی و سازواری شگفت، کنار یکدیگر جای گرفته اند.معارف،حقایق و کلیات شرایع فطری،ظرایف عقلی و فضایل اخلاقی که قرآن کریم به ابتکار و ابداع آورده است،از وجوه دیگر تحدّی قرآن است که اکنون در قرآن موجود است و عموم دانشمندان جهان(نه تنها اهل لغت و ادبیات)را به آن دعوت کرده و از جمله فرموده است:

«قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً . (1)

بگو:اگر انس و جن گرد هم آیند تا چیزی مانند این قرآن بیاورند،نخواهند توانست،گرچه یکدیگر را یاری کنند».

و:

«إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ * وَ ما هُوَ بِالْهَزْلِ . (2)

در حقیقت،آن،سخنی قاطع و روشنگر است و آن شوخی نیست».

همۀ معارف قرآن کریم با همۀ وسعت خویش،گویی موجودی زنده و یگانه است و یک روح در کالبد آنها جریان دارد و همان،مبدأ و اساس معارف قرآنی است و اصلی است که همه بدان باز می گردند و آن،اصل توحید است که اگر یک یک معارف قرآن را باز کنیم،بدان می رسیم. (3)قصص امت های گذشته،اخبار غیبی و پیشگویی حوادث آینده که به صراحت یا کنایت در قرآن عصر پیامبر آمده بودند،همگی در قرآن کنونی مشهودند.قرآن موجود،بر خلاف تورات و انجیل،انبیا را با شایسته ترین بیان ها وصف می کند؛همان گونه که بایستۀ طهارت دین و نزاهت انبیای

ص:163

الهی است.تفاوت قرآن کریم با این کتاب ها در این موضوع به خوبی نمودار است.

از جامع ترین اوصافی که قرآن کریم،خود را بدان وصف کرده است،"ذکر" یا یادآوری خداست.این کتاب آسمانی،در وصف خودش،تأکید دارد که در راهنمایی انسان به سوی خدا همواره زنده است،همه جا از اسمای حُسنا و صفات علیای خدا نام می برد،سنّت او را در صنع و ایجاد،باز می گوید،اوصاف ملائکه و کتب و رسل خدا را بر می شمارد،شرایع و احکام خدا را وصف می کند و از سرانجامِ امر خلقت یعنی معاد و برگشت به سوی خدا و جزئیات سعادت و شقاوت و آتش و بهشت سخن می گوید و اینها جز ذکر و یاد خدا نیست؛همان که قرآن کریم،با قول مطلق، خود را بدان نامیده است». (1)

این دلیل،بر مبنای علامه طباطبایی استوار است-که«تبیین قرآن به قرآن»است- و بنا بر آن،متن و محتوای قرآن به تبیین خود می پردازد و خود را معرفی می کند و فراتر از شرح اسمی،حقیقت علوم خود را باز می گوید.با این حال،برخی محققان بر آن خرده گرفته اند که به دور می انجامد؛زیرا مدعا،سلامت قرآن از تحریف است و دلیل،خودِ قرآن است.نهایت آن که با این دلیل می توان ثابت کرد که همه محتوای قرآن موجود بر پیامبر نازل شده است،اما نمی توان ثابت کرد همۀ آن چیزی است که بر ایشان نازل گشته و چیزی از آن کاسته نشده است. (2)

کربلایی کاظم ساروقی اتفاق افتاده است. (1)این حادثه (2)

ص:165

______________

ص:166

روشن ترین دلیل تحریف ناپذیری قرآن در عصر ماست:

مقدمۀ اول: بی سواد بودن کربلایی کاظم و حافظ قرآن شدن وی به صورت خارق العاده،متواتر است.افزون بر این،بسیاری از مراجع بزرگ معاصر مانند:آیة اللّه حاج آقا حسین بروجردی،آیة اللّه سیّد هادی میلانی،آیة اللّه سیّد شهاب الدین مرعشی، آیة اللّه سیّد احمد زنجانی،آیة اللّه ناصر مکارم شیرازی و...،وی را از نزدیک دیده و خارق العاده بودن حفظ قرآن توسط وی را تصدیق کرده اند.

ص:167

مقدمۀ دوم: محفوظات وی دقیقاً با قرآن موجود،مطابقت داشته است.این مقدمه نیز طبق گواهی کسانی که شاهد این ماجرا بوده اند،قطعی است. (1)

باطل اند:

«کَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ کانُوا أَشَدَّ مِنْکُمْ قُوَّةً وَ أَکْثَرَ أَمْوالاً وَ أَوْلاداً فَاسْتَمْتَعُوا بِخَلاقِهِمْ فَاسْتَمْتَعْتُمْ بِخَلاقِکُمْ کَمَا اسْتَمْتَعَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ بِخَلاقِهِمْ وَ خُضْتُمْ کَالَّذِی خاضُوا أُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ . (1)

حال شما منافقان همانند کسانی است که پیش تر از شما بودند:آنان از شما توانمندتر و ثروتمندتر و پراولادتر بودند.آنان با داشته های خود بهره مند شدند، شما نیز از داشته هایتان بهره مند شده اید.همچنان که کسانی که پیش از شما بودند از داشته هایشان بهره مند بودند.شما در باطل فرو رفتید،همان گونه که آنان در باطل فرو رفتند.آنان اعمالشان در دنیا و آخرت به هدر رفت،و آنان همان زیان کاران اند».

بر این اساس،می توان از این روایت استفاده کرد که پدیدۀ تحریف در کتاب آسمانی در میان امّت اسلام نیز به سان امّت های پیشین راه خواهد یافت؛یعنی در میان این امت نیز کسانی یافت خواهند شد که برای به کرسی نشاندن خواست ها و امیال شیطانی خود،به تحریف سخن خداوند در قرآن روی می آورند.اگر آنان می توانستند،قرآن را تحریف لفظی نیز می کردند؛اما از آن جا که خداوند از آن مانع شده است،تنها کاری که از آنان در بارۀ قرآن بر آمد،تحریف معنوی قرآن بوده است و با فرض پذیرش دلالت روایت مورد ادعا بر تحقق همۀ رخدادهای امم پیشین در بارۀ امّت اسلامی،به استناد ادلۀ پیراستگی قرآن از تحریف،باز هم راهیافت تحریف لفظی به قرآن،از این قاعده مستثنا خواهد بود.

بر می آید،این است که خداوند برای تکریم جایگاه اهل بیت علیهم السلام،نام آنان را در کتب آسمانی پیشین برده است.با این حال،چگونه ممکن است در قرآن-که بر سایر کتب،برتری دارد-به نام آنان تصریح نکرده باشد؟ (1)

اشکال اساسی این استدلال،تمام نبودن صغرای آن است؛یعنی هیچ دلیل روشنی برای اثبات این مدّعا نیست که نام اهل بیت علیهم السلام به صراحت،در کتب آسمانی پیشین برده شده است. (2)ثانیاً بر فرض یاد شدن نام اهل بیت علیهم السلام در کتاب های آسمانی پیشین،نمی توان به لزوم ذکر آن در قرآن حکم کرد؛زیرا این ذکر نام،قرآن را با خطر کنار گذاشته شدن،رو به رو می ساخت،در حالی که آن کتاب ها با این خطر،رو به رو نبوده اند.

لهجه ها قابل حمل است که امری کاملاً طبیعی است. (1)بر اساس این نگرش،اختلاف ایجاد شده بر سر قرائت قرآن،از نظر ما،پدیده ای نامبارک است که عواملی چند (نظیر:کاستی های خطّ عربی در دوران نگارش قرآن و اجتهادهای قرّاء)،آن را پدید آورده اند؛اما با ارادۀ تخلف ناپذیر الهی مبنی بر حفظ قرآن از هرگونه آسیب،این پدیده نتوانست به قرائت تودۀ مسلمانان-که همین قرائت و نگارش متداول بین مردم است-،کم ترین آسیبی برساند.

نقل شده اند که بر اساس مبانی رجالی شیعه،فاقد اعتبارند.البته علاوه بر این که این اخبار فاقد حجّیتِ وجدانی است،حجّیت تعبّدی و اعتبار آنها نیز مشروط به عدم مخالفت با قرآن است،حال آن که این روایات،فاقد این شرط هستند.افزون بر این، گذشته از بی اعتباری سندی،این اخبار،به سهولت،قابل حمل بر خلط حدیث قدسی-یعنی وحی های غیر قرآنی نازل شده بر پیامبر صلی الله علیه و آله-با وحی قرآنی از سوی برخی صحابیان اند؛ (1)یعنی آیات مورد ادّعا،دیدگاهی شاذ در میان تودۀ صحابه تلقّی می شدند،به گونه ای که نه در مصحف اصلی-که اساس سایر مصاحف بود-یافت می شدند و نه در نسخه هایی که در اختیار صحابیان بود.از این رو،با همۀ نفوذ و اقتداری که این افراد در صحابه داشتند،نمی توانستند سخن خود را جا بیندازند.آیا با چنین نقل هایی می توان چنان مدّعای سنگینی را در بارۀ قرآن-یعنی بزرگ ترین سند اسلام-اثبات نمود؟

گذشته از پاسخ های مبنایی ما،اهل سنّت نیز بنا بر مبانی رجالی و حدیث شناختی خویش باید به این دست روایات،پاسخ گویند.

از تحریف،تحریف معنوی و نقصان در تفسیر و بیان آیات قرآن و اختلاف قرائات است که ارتباطی با تحریف لفظی ندارد. (1)در صورتی هم که نتوان تأویلی درست برای آنها یافت،ناگزیر به دلیل تعارض با ادلّۀ سلامت قرآن از تحریف،ساقط می شوند. (2)

چنان که پیداست فقراتی که در لابه لای آیات آمده به تفسیر یا تطبیق آیات ناظرند و مقصود آن نیست که این فقرات جزو قرآن نازل شده بوده و آن گاه از آن حذف شده اند؛چنان که کلمه«یعنی»در پایان نقل مختصر شدۀ این روایت در تفسیر القمّی، گواه مدّعاست؛ (1)درست مانند روایتی که در آن توصیه شده که پس از قرائت سورۀ توحید «کذلک الله ربی» بگویید. (2)پیداست که این روایت ناظر به آداب تلاوت قرآن است.

روایات ناظر به قرائات خاصّ اهل بیت علیهم السلام: در شماری از روایات، (3)قرائاتی به ائمه نسبت داده شده که با قرائت متواتر و متداول میان مسلمانان مخالف است؛نظیر روایت

«یحَکُمُ بِهِ ذو عَدلٍ مِنکُم» که فقره «ذَوا عَدْلٍ» در قرائت متعارف آیۀ 95 مائده را «ذو عدل» دانسته است که بر اساس این قرائت،برای اثبات مطلب،گواهی یک عادل کافی است. (4)این قرائات چنان که شماری از صاحب نظران نیز اذعان کرده اند به دلیل ضعف سند و دلالت،فاقد حجیت اند (5)و نمی توان به آنها عمل کرد.

برخی قرآن پژوهان بیان کرده اند که صحّت حدیث غدیر با همه روایاتی که قائل به تحریف و حذف نام امام علی علیه السلام از قرآن اند،معارض است؛زیرا اگر نام و امامت علی علیه السلام در قرآن آمده بود،نیازی نبود تا پیامبر آن اجتماع عظیم را با آن ویژگی ها فراهم آورد و خلافت علی علیه السلام را اعلام کند.شایان یادآوری است که واقعۀ غدیر در حجّةالوداع رخ داد؛زمانی که تقریباً همۀ قرآن نازل شده بود و خداوند تأکیدی فراوان و شدیدالحن داشت تا پیامبر موضوع خلافت خود را اعلان کند و

ص:177

وعده داد که او را از گزند مردمان نگاه می دارد؛ (1)همچنین بنا بر روایتی صحیح،امام صادق علیه السلام موضوع ذکر نشدن نام اهل بیت را در قرآن به نماز تشبیه کرده که موضوع نماز در قرآن آمده است،ولی کیفیت و کمّیت آن را پیامبر صلی الله علیه و آله بیان کرده است. (2)این روایت نیز با روایات دال بر تحریف معارض است. (3)

روایات ناظر به تحریف معنوی: در برخی از روایات،لفظ تحریف آمده و مقصود از آن تحریف معنوی و تفسیر به رأی است،نه تحریف لفظی؛ (4)نظیر روایت امام صادق علیه السلام که فرمود:

اَللَّهُمَّ العَنِ الّذینَ کَذَّبوا رُسُلَکَ وَ هَدَموا کَعبَتَکَ وَ حَرَّفوا کِتابَکَ. (5)

خداوندا،کسانی که پیامبرانت را تکذیب،کعبه ات را ویران و کتابت را تحریف کرده اند،لعنت کن.

پیداست که مقصود از تحریف در این روایت،تحریف معنوی است،نه تحریف لفظی؛زیرا اگر مقصود،تحریف لفظی و ظاهری بود،می بایست مقصود از تکذیب پیامبران،یا ویران کردن کعبه،تکذیب و ویران کردن ظاهری کعبه باشد،در حالی که تکذیب در امّت اسلامی جز به معنای معنوی آن تحقق نیافته،و کسی کعبه را ویران نکرده است؛بلکه آن را از معنا و هوّیت واقعی اش عاری ساخته اند،چنان که در روایات دیگر بدان تصریح شده است.گواه مدعا،روایتی دیگر از امام باقر علیه السلام خطاب به سعد الخیر است که در آن آمده است:

وَ کانَ مِن نَبذِهِمُ الکِتابَ أَن أَقاموا حُرُوفَه وَ حرَّفوا حُدودَهُ. (6)

آنان حروف و الفاظ قرآن را پاس داشتند،اما حدود آن را تحریف کردند.

ص:178

بررسی روایات نشان می دهد هیچ یک از آنها به طور صریح بر رهیافت تحریف در قرآن دلالت ندارند.

حکومت او در چالش بوده یا اشاره و صراحتی به ولایت امیر المؤمنین علیه السلام داشته از قرآن حذف کرده و مانع کتابت آنها شده است، (1)بنا بر این،از نظر محدّث نوری پذیرش راهیافت تحریف از نوع کاستی در قرآن،اجتناب ناپذیر است.

این استدلال را می توان بدین صورت ترسیم کرد:قرآن در زمان عثمان بدون نظارت معصوم جمع و تدوین شد(صغرا).جمع قرآن بدون نظارت معصوم زمینۀ راهیافت کاستی از روی خطا یا عمد را فراهم می سازد(کبرا).پس در قرآن،تحریف از نوع کاستی راه یافته است(نتیجه).

کار را نیز نمی توان بیرون از نظارت امیر المؤمنین علیه السلام پنداشت؛زیرا هر چند امام علی علیه السلام ریاست گروه گردآوری و یکدست سازی را بر عهده نداشت،اما شاهد و ناظر ماجرا بود و هیچ اعتراضی از ایشان ثبت نشده است.امامانِ اهل بیت نیز همگی به قرآن موجود،پایبند و حجّیت آن را پذیرفته بودند (1)و آن را در سخنان و احتجاجات و ادعیه و نمازهای خویش عیناً استفاده می کردند.بنا بر این،نظارت تقریری امامان معصوم علیهم السلام را نمی توان انکار کرد.

به فرض قبول صغرا،کبرای قیاس نادرست است؛زیرا نمی توان ثابت کرد هر متنی که بدون نظارت معصوم گردآوری شده،حتما تحریف شده است.اهتمام و حساسیت فوق العادۀ مسلمانان به قرآن،وجود شمار بسیاری حافظ قرآن و صحیفه هایی در سراسر ممالک اسلامی-که قرآن در آنها مکتوب بود-از عواملی اند که راه را بر هرگونه افزایش،کاهش و تغییر در قرآن می بندند. (2)

محدّث نوری معتقد است وجود مصحف امیر المؤمنین علیه السلام نشانه ای از راهیافت تحریف در مصحف کنونی است؛ (1)زیرا اگر آن مصحف بر مصحف کنونی فزونی نداشت،وجهی برای عدم پذیرش آن از سوی صحابه به نظر نمی رسید.

آن است که این مصحف در اختیار ما باشد و ما از رهگذر مقایسه به این نتیجه رهنمون شویم و یا از راه های دیگر،علم به وجود تفاوت میان آن مصحف و قرآن موجود برای ما پدیدار گردد.

وانگهی صاحب نظرانی که در بارۀ این مصحف اظهار نظر کرده اند بر این نکته پای فشرده اند که تفاوت مصحف امیر المؤمنین علیه السلام با مصاحف کنونی عمدتاً از دو جهت است:

نخست:در مصحف امام،افزون بر متن آیات،تفسیر،تأویل،اسباب نزول آیات و هر آنچه ناظر به تفسیر و تبیین قرآن است،منعکس شده اند. (1)

دوم:در آن مصحف،سور قرآن بر اساس نزول تنظیم شده اند.بنا بر این،ساختار و چیدمان سوره ها در مصحف امام،با چیدمان آنها در مصاحف کنونی متفاوت است. (2)

به عنوان نمونه،ابن جزّی کلبی می گوید:قرآن در دوران پیامبر صلی الله علیه و آله در صحیفه ها و در سینۀ مردم ثبت شده بود؛اما پس از رحلت پیامبر،علی بن ابی طالب علیه السلام آن را بر اساس ترتیب نزول گرد آورد و اگر این مصحف یافت شود در آن دانش فراوان است. (3)

این عبارت تصریح دارد که قرآن در دوران پیامبر در دو مرحله ثبت و ضبط شده بود:1.در سینه ها و حافظه ها؛2.با کتابت قرآن.ابن جزّی تصریح می کند که آنچه در مصحف امیر المؤمنین علیه السلام راه یافته،ترتیب نزول آیات بوده است.شاید مقصود سخن او که گفت:«اگر این مصحف یافت شود،در آن دانش فراوان است»،اشاره به اطلاعاتی است که آن مصحف از رهگذر چیدمان آیات و سور و نیز شرح و تبیین امام

ص:183

علی علیه السلام می تواند در اختیار ما بگذارد.

به هر روی،وجود مصحف امیر المؤمنین علیه السلام به هیچ وجه به معنای راهیافت تحریف در قرآن کنونی نیست؛زیرا مصحف امام به دو انگیزه فراهم آمد:

1.مهم ترین هدف امام که در حقیقت بیانگر اساسی ترین ویژگی این مصحف است،گردآوری همۀ روایات و سخنان پیامبر صلی الله علیه و آله در زمینۀ تفسیر،تأویل،سبب و شأن نزول آیات بوده است.امیر مؤمنان می خواست قرآنی که در دست مسلمانان قرار می گیرد در برگیرندۀ تفسیر و تبیینی باشد که از سوی دریافت کنندۀ آن یعنی پیامبر بیان شده است؛زیرا خود امام علیه السلام اعلام کرد که پیامبر صلی الله علیه و آله،تفسیر و تأویل و همۀ آموزه های مرتبط با قرآن،اعم از ناسخ و منسوخ،محکم و متشابه،عام و خاص و...

را به او آموخت.

2.قرآن در دوران پیامبر صلی الله علیه و آله به صورت صحف یعنی کتابچه های پراکنده و نیز در سینه ها حفظ و ثبت شده بود و آنچه بدان نیاز داشت،گردآوری به صورت یکپارچه و در یک مصحف بود؛کاری که امام علیه السلام در مصحف خود انجام داد. (1)

با این توضیح،می توان مصحف امیر المؤمنین را«قرآن مفسَّر»نامید.بنا بر این، تدوین چنین مصحفی به معنای پذیرش تحریف در قرآن کنونی نیست.

عیسی را با حربۀ طبابت؟و محمّد-که درود خدا بر او و خاندانش و بر همۀ پیامبران باد-را با گفتار و سخن؟

امام هادی علیه السلام فرمود:«زمانی که خداوند،موسی علیه السلام را فرستاد،جادوگری در میان مردم روزگار او،رواج داشت.از این رو،او از طرف خداوند،چیزی برای مردم آورد که آنان،توان انجام دادن مانند آن را نداشتند و بدان وسیله،جادوی آنها را باطل ساخت و حجّت را بر آنان،تمام کرد.

و عیسی علیه السلام را در زمانی فرستاد که فلج و زمینگیری،شیوع داشت و مردم،به طبابت نیاز داشتند.از این رو،عیسی علیه السلام از نزد خداوند،چیزی برایشان آورد که مانند آن را نداشتند،و او به اذن خدا،مردگان را زنده کرد و کور مادرزاد و پیس را شفا داد و بدین وسیله،حجّت را بر آنان تمام کرد.

و محمّد صلی الله علیه و آله را در میان مردم روزگاران فرستاد که خطابه و سخنوری(به گمانم شعر را هم فرمود)در میان مردم روزگارش رایج بود.پس ایشان از نزد خداوند، مواعظ و حکمت هایی آورد که به وسیلۀ آن،گفتار ایشان را باطل ساخت و حجّت را بر آنها تمام کرد». (1)

77.اُسد الغابة -در شرح حال خالد بن عقبه-:او نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و گفت:قرآن را برایم

ص:187

بخوان.ایشان خواند: «به راستی که خدا به دادگری و نیکوکاری فرمان می دهد...» (1).خالد گفت:دو باره بخوان و ایشان،دوباره خواند.

خالد به ایشان گفت:به خدا سوگند که از شیرینی و زیبایی خاصّی برخوردار است.آغازش،بس گواراست و پایانش،پُر بَر و بار،و این،سخن بشر نیست. (2)

حدیث (1)

78.امام علی علیه السلام: [خداوند،] زمین را ایجاد کرد و آن را [در جا و مدار خود] نگه داشت،بی هیچ اشتغالی،و آن را استوار ساخت،امّا نه بر قرارگاهی. (2)

[و آرام] کرد (1). (2)

82.امام علی علیه السلام: میخ های(کوه های)خود را محکم و ارتفاعاتش را استوار ساخت و چشمه هایش را روان گردانید و درّه هایش را شکافت.پس آنچه او بنا کرده،سست نیست و آنچه او نیرو بخشیده،ناتوان نیست. (3)

و کوه ها را لنگر آن گردانید». 1

حدیث

83.امام علی علیه السلام: سپاس،خدایی را که...مخلوقات را آفرید،نه از روی اصلی،و آنها را ایجاد کرد،نه بر اساس نمونه ای [قبلی]،و بندگان را مقهور [خویش] کرد،بدون داشتن یاورانی،و آسمان را بدون ستونی بر افراشت،و زمین را بدون پایه ای در هوا گسترانْد. 2

84.الکافی -به نقل از محمّد بن عطیّه-:مردی از عالمان شام،نزد امام باقر علیه السلام آمد و گفت:

ای ابو جعفر ! آمده ام تا از تو سؤالی را بپرسم که تا کنون،کسی را نیافته ام که پاسخ آن را به من بدهد.من این سؤال را از سه گروه پرسیده ام و هر یک،پاسخی متفاوت با دیگری به من داده است.

امام باقر علیه السلام فرمود:«چه سؤالی؟».

عالم شامی گفت:سؤال،این است:نخستین مخلوقی که خدا آفرید،چه بود؟ برخی از کسانی که این سؤال را از آنها کردم،گفتند:قَدَر،برخی شان گفتند:قلم،و برخی دیگر گفتند:روح.

امام باقر علیه السلام فرمود:«پاسخ درستی نداده اند...؛امّا او بود و چیزی جز او نبود،و چیزی را آفرید که منشأ همۀ موجودات شد،و آن،آب است». 3

ص:192

شادمان شدند و مسلمانان،ناراحت.این مسئله را به پیامبر صلی الله علیه و آله گفتند.ایشان فرمود:

«اندی سال،نزد شما،چند سال است؟».گفتند:زیرِ ده سال.

فرمود:«برو و از آنان [مشرکان] بخواه که دو سال دیگر بر آن بیفزایند».

چون دو سال گذشت،سواران،خبر پیروزی رومیان بر ایرانیان را آوردند و مسلمانان،از شنیدن این خبر،شادمان شدند.پس خداوند،فرو فرستاد: «الف.لام.

میم! رومیان،شکست خوردند» تا «وعدۀ خداست.خدا،وعده اش را خلاف نمی کند» . (1)

حدیث

86.مجمع البیان -در بارۀ این آیۀ شریف: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ؛ ای کسانی که ایمان آورده اید ! هر کس از شما از دین خود برگردد، به زودی،خدا گروهی [ دیگر ] را می آورد که آنان را دوست می دارد و آنان [ نیز ] او را دوست می دارند» -:روایت شده است که از پیامبر صلی الله علیه و آله در بارۀ این آیه پرسیده شد.با دستش به شانۀ سلمان زد و فرمود:«[آن مردم،] این مرد و هم وطنان اویند».

سپس فرمود:«اگر دین به ثریّا آویخته باشد،مردانی از ایرانیان،به آن دست می یابند». (1)

87.صحیح ابن حبّان -به نقل از ابو هُرَیره-:پیامبر خدا صلی الله علیه و آله این آیه را تلاوت کرد: «و اگر روی برتابید،[ خدا] جای شما را به مردمی غیر از شما خواهد داد که مانند شما نخواهند بود» .[یارانش] گفتند:ای پیامبر خدا ! اینان که اگر ما روی برتابیم،جای گُزین ما می شوند و مانند ما نخواهند بود،چه کسانی هستند؟

بر زانوی سلمان فارسی زد و فرمود:«این و قومش.اگر دین در ثریّا باشد،مردانی از ایران،به آن،دست می یابند. (2)

می یافتند». 1

حدیث

88.امام علی علیه السلام: خداوند سبحان می فرماید: «ما هیچ چیزی را در کتاب(لوح محفوظ)،فروگذار نکرده ایم» 2و در آن،همه چیز بیان شده است،و فرموده که بخشی از کتاب [خدا]، بخشی دیگرش را تصدیق می کند،و در آن،هیچ اختلافی نیست.خداوند می فرماید:

«اگر از نزد غیر خدا بود،هر آینه،در آن،اختلافِ بسیار می یافتند» .قرآن،ظاهرش زیباست و باطنش،ژرف.شگفتی هایش،پایان نمی پذیرد و غرایبش،به سر نمی آید و تاریکی ها،جز با آن برطرف نمی گردد. 3

نان پز ! سوگند به زنان ترید کننده ! سوگند به زنان لقمه گیر،از پیه آب شده و روغن،که شما بر چادرنشینان،برتری داده شده اید و شهرنشینان،از شما پیشی نگرفته اند! از رفیقتان،دفاع کنید و به مستمند،پناه دهید و با داغ دیده،همدردی کنید».سپس از این قبیل یاوه ها-که حتّی کودکان کوی و برزن هم از گفتن آنها شرم می کنند-،گفتند.

می گویند:ابو بکر به آنها گفت:ای بدبخت ها ! [مُسَیلَمه] خِردهای شما را به کجا می برد؟! این گونه سخنان،از وحی سر نمی زند.

از دیگر سخنان مُسَیلَمه،این بود:«سوگند به فیل ! چه آگاهت کرد از فیل؟! خرطومی دارد طویل».و می گفت:«سوگند به شب تار،و گرگ درنده،که بنی اسد، هیچ تَر و خشکی را نبُریده اند!».

نیز این سخن او که پیش تر گذشت:«راستی که خدا را بر زن باردار،لطف و نعمتی است.بُرون آورده از او،موجودی دوان،از میان پردۀ صفاق و احشا».

و چیزهای دیگری از این قبیل سخنان سخیف و رکیک و خُنک و نفرت انگیز.

ابو بکر بن باقلانی،در کتاب إعجاز القرآن خود،چیزهایی از گفته های این نادانانِ مدّعیِ پیامبری،مانند:مُسَیلَمه،طُلَیحه،اَسوَد،سَجاح و دیگران،آورده است که نشانگر سستی خِرد آنان و خِرد کسانی است که در گم راهی و هلاکت،از آنان پیروی کرده اند.

در بارۀ عمرو بن عاص نیز روایت کردیم که وی،در دورۀ جاهلی خود [یعنی زمانی که هنوز مسلمان نشده بود]،نزد مُسَیلَمه رفت.مُسَیلَمه به او گفت:در این مدّت،چه چیز بر دوست شما،نازل شده است؟

عمرو به او گفت:سوره ای کوتاه و رسا،بر او نازل گشته است.مُسَیلَمه گفت:آن چیست؟عمرو گفت:سورۀ «سوگند به عصر،که به راستی،انسان،دست خوشِ زیان است، مگر کسانی که گرویده و کارهای شایسته انجام داده اند و همدیگر را به حق،سفارش و به شکیبایی، توصیه کرده اند» بر او،فرو فرستاده شده است.

ص:198

مُسَیلَمه،لَختی در اندیشه شد.آن گاه،سرش را بلند کرد و گفت:مانند آن،بر من نیز نازل شد !

عمرو گفت:آن چیست؟

مُسَیلَمه گفت:«ای خرگوش ! (1)ای خرگوش ! تو در حقیقت،دو گوش و یک سینه (/ورودی و خروجی)هستی و بقیّه ات،سوراخْ سُنبه است».

سپس گفت:نظرت چیست،ای عمرو؟

عمرو گفت:به خدا سوگند،خودت می دانی که من می دانم تو،دروغ می گویی. (2)

ص:199

ص:200

همراه دارد.

پیشگاه خداوند است،و من قطعاً بیم دهندۀ آشکارم.آیا برای آنان کافی نبود که ما بر تو کتاب را فرستادیم که بر آنها تلاوت می شود.همانا در این،رحمت و پندی است برای گروهی که ایمان می آورند».

این آیه،به صراحت دلالت دارد که قرآن مجید از جهت معجزه بودن،کافی و بلکه در حدّ اعلا درجۀ اعجاز است؛زیرا خداوند،آن را بی نیاز کننده از تمام معجزات شمرده است و«کفایت»در آیۀ پیش گفته،به معنای رسیدن به مرتبه ای است که دیگر نیازی به غیر آن باقی نماند. (1)

قرآن به این اندازه اکتفا نکرده،از مخالفان خویش و بلکه همۀ مردم جهان در طول تاریخ می خواهد که اگر در الهی بودن آن تردید دارند،تمام نیروی فکری،معنوی و مادّی خود را بر روی هم گذارند و با یکدیگر همکاری کنند تا مانند آن را بسازند! این حقیقت،همان چیزی است که متکلّمان مسلمان از آن به«تحدّی (2)(دعوت به گفت وگو،مبارزه و معارضه)»یاد می کنند: (3)

«أَمْ یَقُولُونَ تَقَوَّلَهُ بَلْ لا یُؤْمِنُونَ * فَلْیَأْتُوا بِحَدِیثٍ مِثْلِهِ إِنْ کانُوا صادِقِینَ . (4)

یا می گویند قرآن را به خدا افترا بسته؛بلکه آنان ایمان ندارند.اگر راست می گویند، سخنی همانند آن بیاورید».

و نیز آیات:

«أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَ ادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ * فَإِلَّمْ یَسْتَجِیبُوا لَکُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما أُنْزِلَ بِعِلْمِ اللّهِ . (5)

ص:203

یا می گویند:دین(قرآن)را به دروغ ساخته است.بگو:اگر راست می گویید،ده سورۀ برساخته مانند آن بیاورید و غیر از خدا هر که را می توانید،فرا بخوانید.پس اگر شما را اجابت نکردند،بدانید که آنچه نازل شده است،به علم خداست».

«قُلْ فَأْتُوا بِکِتابٍ مِنْ عِنْدِ اللّهِ هُوَ أَهْدی مِنْهُما أَتَّبِعْهُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ . (1)

بگو:پس اگر راست می گویید،کتابی از جانب خدا بیاورید که از این دو هدایت کننده تر باشد تا پیروی اش کنم».

در نقلی از امام رضا علیه السلام آمده است که خداوند-تبارک تعالی-قرآن را با همین حروفی فرو فرستاد که همۀ عرب با آن سر و کار داشتند.سپس فرمود:

«قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً . (2)

بگو:اگر آدمیان و پریان گرد آیند تا همانند این قرآن را بیاورند،نتوانند مثل آن را بیاورند هر چند پشتیبان هم باشند».

از آیات تحدّی نیز روشن می شود که قرآن،معجزه ای فکری-فرهنگی است که به حضور شخص پیامبر وابسته نیست؛بلکه وجودِ همیشه پا بر جای این کتاب در میان بشر،معرّف حقانیت آن است.

سویی،اندیشه و فکر انسان را هدف قرار می دهد و از سویی دیگر،قلب و حسّ انسان را.از این رو،هم حسّ درون را متنبّه می سازد هم حسّ برون را.بالطبع هر یک از این دو محور می تواند عنوان های فراوانی را در درون خود نهفته داشته باشد.

نزول قرآن،مقارن با شکوفاترین روزگار عرب و هنگام رونق فصاحت و بلاغت در زبان عربی و سرزمین عربستان است.هنروران قوم تازی،در ماه های حرام، برجسته ترین شاهکارهای ادبی و فرهنگی خویش را در نمایشگاه فرهنگی-هنری بازار عکّاظ به نمایش می گذاشتند و داوران و ناقدان سخن،برترین نمونه ها را گزینش و معرفی می کردند.آن برگزیده ها،بر دیوار کعبه آویخته می شدند و مایۀ مباهبات پدید آورندگانشان به شمار می رفتند.هفت قصیده،مشهور به«مُعَلّقات سبع»،از:امرؤ القیس،طَرَفة بن العبد،زُهَیربن ابی سُلْمی،لَبید بن ربیعه،عَمرو بن کُلثوم،عَنْترة بن شَدّاد و حارث بن حِلِّزه، (1)سروده هایی بودند که فراتر از آنها کلامی در ادب و هنرعرب نبود.وقتی قرآن فرود آمد و آوای آن به گوش چکامه سرایان و سخن شناسان رسید،سِحر بیان و محفل آرایی آن،چنان دل های آنان را مسخّر ساخت که باشگاه ادبی آنان بی فروغ گردید: (2)

لبید،سراینده یکی از قصاید هفت گانه،وقتی با قرآن محمدی صلی الله علیه و آله آشنا شد،آن سان دلدادۀ آن شد که دیگر شعر نگفت و فرصت خویش را پیوسته در تلاوت قرآن به سر می کرد.وقتی از او پرسیدند که:چرا شعر نمی گویی؟گفت:«با وجود قرآن،دیگر نمی توانم شعر بگویم.اگر سخنْ این است،گفته های ما همه هجو است.من آن اندازه از قرآن لذّت می جویم که بالاتر از آن،سخنی نمی شناسم». (3)

ولید بن مُغیرۀ مخزومی،امیر سخن در میان مشرکان،وقتی سروش جان افزای کلام پروردگار را شنید،با تمام کین ورزی و دشمنی اش با پیامبر صلی الله علیه و آله و پیام او،ناگزیر، اعتراف کرد که این سخن،برتر از تراز سخن انسان است:

فَوَاللَّهِ ما هُوَ بِشِعرٍ وَ لا بِسِحرٍ و لا بِهَذّی جُنُونٍ،و انّ قَولَهُ مِن کَلامِ اللَّهِ...إنَّ لَهُ

ص:206

لَحَلاوَةً و إنَّ عَلَیهِ لَطَلاوَةً و إنَّ اعلاهُ لَمُثمِرٌ و إنَّ أسفَلهُ لَمُغدِقٌ و إنَّه یَعلو و لا یُعْلی عَلَیهِ. (1)

به خداوند سوگند که آن،نه شعر،نه جادو و نه هذیان دیوانگی است.همانا گفتۀ او از سخنان خداوند است.شیرینی و زیبایی خاصی دارد.فرازش پرباروبرگ و فرودش گواراست.قرآن برتری می یابد،اما چیزی بر او برتری نمی یابد.

این سخن،خشم مشرکان را برانگیخت و او را ناگزیر ساختند تا در نکوهش قرآن سخنی بگوید.از همین رو،آیه ای در شأن او نازل شد:

«ثُمَّ أَدْبَرَ وَ اسْتَکْبَرَ * فَقالَ إِنْ هذا إِلاّ سِحْرٌ یُؤْثَرُ . (2)

سپس پشت کرد و برتری جویی کرد.و گفت:این جز جادویی اثرگذار نیست».

عتبة بن ربیعة،از بزرگان قریش برای آن که پیامبر را وا دارد که از دعوی نبوّت دست بردارد،به محضر آن جناب آمد.پیامبر صلی الله علیه و آله آیات آغازین سورۀ فصّلت را بر او تلاوت کرد.وقتی از مجلس پیامبر صلی الله علیه و آله باز گشت،اظهار داشت:«به خدا سوگند، سخنی شنیدم که تا کنون مانند آن را نشنیده ام؛سخنی که شعر،سحر،کهانت و جز آن نیست؛بلکه نبأی عظیم است». (3)

زیبایی های ساحت رویین قرآن،تا بدان حد خیره کننده و فراگیر بود که برجسته ترین دشمنان قرآن چون ولید بن مغیرة،اخنس بن شریق و عمرو بن هشام را به استراق سمع شبانه وا می داشت! (4)قرآن اشارتی گذرا به گوش ایستایی همینان دارد:

ص:207

«نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَسْتَمِعُونَ بِهِ إِذْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ وَ إِذْ هُمْ نَجْوی. 1

ما می دانیم به آنچه گوش فرا می دهند.آن هنگام که به تو گوش می دهند،و نیز آن هنگام که به نجوا می پردازند» .

و در همین حال برای پیشگیری از افسون جادویی آن،مردمان را از شنیدن آن بر حذر می داشتند:

«وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ . (1)

آنان که کافر شدند،گفتند:گوش فرا ندهید و در آن لغو در اندازید،تا شاید شما چیره شوید».

زیبایی زبان قرآن و قدرت آن در تسخیر دل ها،ویژۀ روزگاران کهن نبوده،بلکه امروز نیز بهترین زبان آوران عرب،چون:میخائیل نعیمه،جُبران خلیل جُبران و جُرج جُرداق را شیفتۀ خود کرده است.گلدزیهر می نویسد:«هیچ اثر ادبی در جهان، در شگفتیِ عظیم و بی نظیری که قرآن برانگیخت،به پای آن نمی رسد». (2)

جان دیون پورت می نویسد:«قرآن،از نظر ادبی،شاعرانه ترین اثر مشرق زمین، دربرگیرندۀ نثری موزون و مسجّع،به بلیغ ترین و فصیح ترین صورت زبان عرب ونمونۀ اعلای آن زبان و مملو از درخشنده ترین امثال و محکم ترین تشبیهات است.

با آیات پر طنطنه اش،ملکوت خداوندی را تصویر می کند.آهنگ و نوا و عباراتش در ترسیم بهشت و جهنّم،تکان دهنده اند و...». (3)

سیّدِ قطب می گوید:«تلاش اصلی من در مکتب قرآن همین است که جنبۀ هنری و ویژگی های ادبی قرآن جلوه گر شود و اندیشه ها،زیبایی های نهفتۀ آن را دریابند....

به نظر من،در آغاز نیز اعراب از همین طریق،در حوزۀ جاذبۀ شکوه هنر قرآن قرار

ص:208

گرفتند و همین بیان زیبا بود که تا ژرفای احساس آنها نفوذ کرد و روان هاشان را برانگیخت». (1)

از آن جا که ویژگی های حروف،تأثیر خاصی در آوا و طنین سخن دارد و موجب خوش نوایی یا نفرت انگیزی می شود،باید در ترکیب حروف نهایت دقت صورت گیرد و خصوصیت های هر یک ملحوظ شود تا ادای واژگان،روان و خوشخوان و از تنافر و سنگینی به دور باشد.

قرآن که تجلی دانش خدای رازآگاه و محیط بر همه اسرار است- «وَ ما کانَ رَبُّکَ نَسِیًّا ؛ (1)پروردگارت هرگز فراموش کار نبوده است» -این ویژگی ها و ظرافت ها را به تمام، رعایت کرده است و در هر زاویه ای از کلمات و ترکیبات خود،حرف و لفظ مناسب را نهاده است.

در پاسخ به پرسش مثبت،دو کلمه«نَعَمْ»و«بَلی»به کار می رود؛ولی هر یک جایگاهی ویژه دارد.«بَلی»در جایی به کار می رود که سؤال با همزه استفهام و با مضمونی نفی آمیز همراه باشد که نتیجۀ اثبات در پی دارد:

«أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی . (2)

آیا من پروردگار شما نیستم؟گفتند:چرا [هستی]» .

امّا«نعم»در مورد سؤال با هل استفهامی کاربرد دارد:

«... فَهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقًّا قالُوا نَعَمْ . (3)

آیا وعدۀ پروردگارتان را حق یافتید؟گفتند:آری».

در قرآن،طولانی ترین واژگان و جمله های آن با حروف متوالی چون:

«فَسَیَکْفِیکَهُمُ اللّهُ» ، (4)«لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ» ، (5)«عَلی أُمَمٍ مِمَّنْ مَعَکَ» ، (6)با یکدیگر

ص:210

سازوارگی و هم آوازی دارند،از هم نمی گریزند و تنافر نشان نمی دهند.آرایش این بوستان،و چینش حروف و آذین بندی کلمات و به صف شدن جملات،آن چنان ملایم،خوش طبع و گوارایند که شکوهی از فونتیک زیبا در آیه آیه اش موج می زند.

زمخشری ذیل آیۀ

«وَ لَقَدْ مَکَّنّاهُمْ فِیما إِنْ مَکَّنّاکُمْ فِیهِ . (1)

به راستی به آنان در چیزهایی امکانات داده بودیم که به شما در آنها امکاناتی نداده ایم» .

می گوید:«إن»نافیه،به معنای«ما»و به جای آن گزینش شده است و این گزینش، شکوهی از زیبایی را نشان می دهد. (2)به احتمال،ملاحظه همین ریزبینی ها و ظرافت هاست که برخی از پژوهشیان معاصر،نظم ریاضی و اعجاز عددی حروف و کلمات قرآن را از وجوه اعجاز قرآن شمرده اند، (3)هرچند این نگرش با دشواری هایی (4)رو به روست.

خداوند ولیّ کسانی است که ایمان آوردند.آنان را از ظلمت ها به سوی خود می برد.

و آنان که کافر شدند،ولیّ آنها طاغوت است؛آنها را از خود به سوی ظلمت ها می برند».

جمله های ادیبانۀ قرآن،منعکس کنندۀ تفاوت هایی دقیق و حکیمانه است که مایۀ شگفتی و شیفتگی سخن شناسان است؛نظیر این آیتِ زیبا و ظریف:

«وَ إِنّا أَوْ إِیّاکُمْ لَعَلی هُدیً أَوْ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ . (1)

و ما یا شما،بر هدایت یا در ضلالتی آشکاریم».

در آیۀ مورد اشاره،هدایت با حرف اضافۀ«عَلی»و ضلالت با حرف اضافۀ«فی» برای ظرفیت و فرود و درماندگی آمده است.پس آن برای هدایت و این برای ضلالت مناسب است.

به تعبیر زمخشری،انسان هدایت پیشه،گویی بر سمندی تیزتک نشسته و هر جا که می خواهد می رود؛اما شخص گم راه،در ورطۀ تاریکی ژرفی فرو افتاده و نمی داند که به کدام سو رو کند. (2)

آمدن دو صفت گونه گون برای زمین در این دو آیۀ هم مضمون،بر همین اساس است:

«وَ تَرَی الْأَرْضَ هامِدَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ . (3)

زمین را(در فصل زمستان)خشک و مرده می بینی.امّا هنگامی که آب باران بر او فرو می فرستیم به حرکت در می آید».

«وَ مِنْ آیاتِهِ أَنَّکَ تَرَی الْأَرْضَ خاشِعَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ . (4)

و از آیات او این است که زمین را خشک(فرو افتاده)می بینی؛امّا هنگامی که آب(باران)بر آن می فرستیم به جنبش در می آید».

ص:212

هر یک از دو آیه،نشان دهندۀ ویژگی خاصّی برای زمین است.در سیاق آیۀ نخست که در بارۀ رستاخیز و حشر مردگان و ساکنان آرام در گور است،واژۀ«هامده» که رسانندۀ مفهوم سکون و خفتگی است،مناسب است و در بنای آیۀ دوم،که محتوای سخن در بارۀ عبادت،خضوع و فروتنی است،واژۀ«خاشعه»،که در معنای فرو افتادگی و انقیاد است،مناسب است.

به مضمون این دو آیه بنگرید:

«وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِیّاهُمْ . (1)

و فرزندان خویش را به دلیل فقر نکشید؛ما شما را روزی می دهیم و آنها را».

«وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِیّاکُمْ . (2)

و فرزندان خویش را از ترس فقر نکشید؛ما آنها را روزی می دهیم و شما را».

مخاطب آیۀ نخست،انسان نمایانی هستند که با فقر،دست به گریبان اند و به همین سبب دخترانشان را زنده به گور می کنند؛چرا که می فرماید:«من املاقِ»یعنی از فرط فقر.از این رو،روزی دادن به خودشان بر روزی دادن به فرزندانشان مقدم داشته شده است.اما روی سخن در آیۀ دوم،با قساوت مندانی است که از بیم فقیر شدن، دختران خویش را زنده به گور می کنند؛بدین جهت که می فرماید:«خشیةَ املاقٍ»؛ یعنی از ترس فقر.از همین روی،روزی دادن دختران را مقدم می دارد،چون مخاطبان آیۀ دوم خود فعلاً در فقر نیستند،بلکه از گرفتار شدن فرزندان دختر به فقر در آینده در هراس اند.

از همین روست که از دیرباز،قرآن پژوهان ژرفکاو،بر این عقیده بوده اند که هر واژه و حرفی در قرآن،در جایگاه خود،منحصر به فرد است و هرگونه تغییر خُرد در وضع و ساختار آن،هر چند ظاهراً از باب ترادف و همگونی باشد،به نوعی موجب

ص:213

دگرگونی در معنا خواهد شد. (1)

به گفتۀ جاحظ،مردم با مسامحه،الفاظی را در جای هم به کار می گیرند و به تفاوت های باریک آنها توجه نمی کنند.آیا نمی بینی که خداوند در قرآن،«جوع»را جز در موضع کیفر یا تنگ دستی و نیاز شدید و ناتوانی آشکار به کار نبرده است،حال آن که مردم،این کلمه را به جای واژۀ«سَغَب»که در مفهوم گرسنگی عادی و توأم با تن درستی و تمکّن و توانایی است نیز به کار می گیرند.همین طور است کلمۀ«مَطَر»، که در قرآن،تنها در موضع انتقام استعمال شده است،ولی عموم مردم و حتی بیشتر اهل فن نیز میان آن و«غیث»تفاوت نمی گذارند. (2)

راغب در مقدمه کتاب المفردات خود اظهار امیدواری می کند که روزی کتاب دیگری در الفاظِ به ظاهر مترادف قرآن بنویسد و در آن تحقیق،نشان دهد که چه بسیار تفاوت های ظریف میان معانی آنها وجود دارد؛برای مثال چه تفاوت هایی میان واژگان«قلب»و«فؤاد»و«صدر»است؟همین طور چرا در پایان آیاتی فرمود: «إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ» و در آیات دیگری «لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» و در مواردی دیگر:

«لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ» ، «لِقَوْمٍ یَفْقَهُونَ» ، «لِأُولِی الْأَبْصارِ» ، «لِذِی حِجْرٍ» ، «لِأُولِی النُّهی» و...

آمده است. (3)

سیوطی نیز از ابن عطّیه نقل می کند که اگر کلمه ای از قرآن را برداریم و در زبان عرب برای آن مترادفی جستجو کنیم،واژه ای نخواهیم یافت که با جایگزینی آن،بیان خارق العادۀ قرآنی آسیب نبیند. (4)

ظرافت های بی شمار و تحسین برانگیز در سورۀ حمد نیز متبلور است.در این

ص:214

سوره،آغاز سخن به صورت غایبانه در وصف خداوند صورت می گیرد:

«اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ * اَلرَّحْمنِ الرَّحِیمِ * مالِکِ یَوْمِ الدِّینِ .

تمامی ستایش از آن پروردگار جهانیان است؛خدای مهربان و آمرزنده،دارندۀ روز جزا».

سپس بر اثر توجه به خداوند و صفات کمال،ربوبیت و رحمت گستردۀ او، پرستشگر الهی خود را در حضور بارگاه خداوند مهربان می یابد.از این رو،بی اختیار سخن غایبانه به گفتگوی حضوری بدل می شود(التفات از غیبت به حضور):

«إِیّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیّاکَ نَسْتَعِینُ .

خدایا،ما فقط دل در گرو تو داریم و تو را می پرستیم و تنها از تو یاری می جوییم».

آن گاه در مقام نیازخواهی،جلب همۀ خوبی ها و دفع همۀ بدی ها را از او می خواهد:

«اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ * صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لاَ الضّالِّینَ .

خدایا،ما را به راه استوار و راستی رهنمون باش؛راه آنان که بر ایشان نعمت ارزانی داشته ای» .

در این درخواست نیز سخن به نهایت دقت ادا می شود.وقتی سخن از احسان خدا بر پاکان می رود،فعل به صورت معلوم و با انتساب به خداوند آورده می شود؛ ولی آن گاه که سخن از ناراستان می رود،با صیغۀ مفعولی«مغضوب علیهم»و صفت فاعلی«الضالّین»بدون نسبت به خدا بیان می شود؛چرا که نعمت ها همه از خداست و کاستی ها از انسان. (1)

آنچه به اشارت و اجمال یاد شد،تنها نیم نگاهی است به گنجینۀ شیوایی و فصاحت قرآن که شرح آن نیازمند تفصیل بسیار است.

ص:215

و یکی از آن دو که نجات یافته بود...گفت:«مرا(به سراغ آن جوان زندانی)بفرستید.[او به زندان آمد و چنین گفت:] یوسف،ای مرد بسیار راستگو،در بارۀ این خواب اظهار نظر کن».

می نویسد:در این جا،ایجاز در سخن است و اصل آن چنین است:«فارسلون الی یوسف،فارسل فاتی یوسف فی السجن و قال له أیها الصدیق؛مرا به نزد یوسف بفرستید،پس او را فرستادند.چون در زندان به نزد یوسف آمد،گفت:ای راستگو...». (1)

علّامۀ طباطبایی در تفسیر آیتی دیگر به همین نکته دقت کرده است:

«وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادِی عَنِّی فَإِنِّی قَرِیبٌ أُجِیبُ دَعْوَةَ الدّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیَسْتَجِیبُوا لِی وَ لْیُؤْمِنُوا بِی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ . (2)

هنگامی که بندگانم از من درخواست کنند،همانا من نزدیکم و دعای دعاکننده را اجابت می کنم.پس،از من درخواست اجابت کنید،و به من ایمان بیاورید،تا راه بیابید».

او می نویسد:این آیه،هدف مورد نظر را به زیباترین بیان،ظریف ترین اسلوب، و کوتاه ترین عبارت ارائه می دهد که در عباراتی چنین موجز،هفت بار ضمیر متکلم وحده(اول شخص مفرد)آمده است تا کمال عنایت الهی را در امر نیایش و رابطۀ انسان با خدا تأکید کند.با تعبیر«عبادی»به جای«ناس»،عنایت خاصّ خود را نثار بندگان خویش کرده است.در این عبارت،در پاسخ،هیچ فعلی را واسطه نکرده و نگفته است:«إذا سألک عبادی عنّی فقل:إنه قریب»،تا قرب معنوی و بی واسطۀ خود را برساند.به آن هم بسنده نکرده و با«إنّ»نیز تأکید فرموده است که بدون تردید، نزدیکم.به جای فعل«أقربُ»صفت«قریب»را به کار گرفته تا معنای ثبات و افزونیِ

ص:217

قرب را نشان دهد.فعل مضارع«اجیب( اجابت می کنم)،دلالت بر استمرار و پیوستگی اجابت الهی دارد.«اذا دعان»یعنی هر گاه که حقیقتاً مرا بخوانند.همین و بس؛بی هیچ شرط دیگر. (1)

به نمونۀ دیگری از ایجاز قرآن در ترسیم صحنۀ پر شکوه استقبال فرشتگان رحمت از ایمانیان به هنگام ورود به عالم آخرت بنگرید:

«وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ * سَلامٌ عَلَیْکُمْ بِما صَبَرْتُمْ؛ 2 فرشتگان از هر دری بر آنها وارد می شوند:«سلام بر شما که پایداری ورزیدید»».

تقدیر سخن،چنین است:«قائلین لهم سلام علیکم»یا«یقولون لهم سلام علیکم»؛ ولی برای ایجاز،پس از بیان ورود فرشتگان،بدون فاصله،تعبیر«سلام علیکم» آورده شده و باقی حذف گردیده است.

بلاغت قرآن،تنها در ایجاز خلاصه نمی شود؛آن جا که اطناب ضرورت دارد، هنر و زیبایی اطناب،ظاهر می شود:

«وَ ما تِلْکَ بِیَمِینِکَ یا مُوسی * قالَ هِیَ عَصایَ أَتَوَکَّؤُا عَلَیْها وَ أَهُشُّ بِها عَلی غَنَمِی وَ لِیَ فِیها مَآرِبُ أُخْری ؛ (2)ای موسی،این چیست در دستت؟گفت:این چوب دستی من است.به آن تکیه می دهم،و با آن برای گوسفندانم برگ می ریزم،و کارهای دیگری برای من از آن بر می آید».

شب تاریک است و هوا سرد و موسی به دنبال آتشی است که همسر دردمندش را بدان گرم سازد.ناگه نوری از دور می بیند و به سویش می شتابد.ندایی از غیب می شنود و خویشتن را در محضر حقیقت هستی می بیند.خداوند با او سخن می گوید و از او می پرسد:ای موسی! آنچه به دست داری چیست؟موسی فقط می توانست در

ص:218

یک کلمه پاسخ دهد:«عصا»یا بگوید:«این عصای من است»؛اما به این بسنده نکرد، چون نمی خواست گفتگویش با محبوب راستین،فرجام یابد.پیشگاه معشوق و هنگام یافتن گم شده،آستان دلدادگی و مقام اطناب است.از این رو،قرآن از زبان موسی گزارش می دهد که گفت:«این عصای من است،بر آن تکیه می زنم و با آن برای گوسفندانم [از درختان] برگ می ریزم،و مرا در آن نیازها و سودهای دیگر است».

گریزهای زیبا و سزامند که در کتب ادبی با عنوان«حُسن تخلّص»و«استطراد»و «حسن ختام»نامبردار است،از جمله جلوه های بلاغت قرآن است:

«فَدَلاّهُما بِغُرُورٍ فَلَمّا ذاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما وَ طَفِقا یَخْصِفانِ عَلَیْهِما مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ ... بَنِی آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً یُوارِی سَوْآتِکُمْ وَ رِیشاً وَ لِباسُ التَّقْوی ذلِکَ خَیْرٌ . (1)

آن دو را با فریب به سقوط کشاند.وقتی آنها از درخت چشیدند،زشتی هایشان برای خودشان نمایان شد.و به چسبانیدن برگ های بهشت پرداختند...ای فرزندان آدم،ما بر شما لباسی فرو فرستادیم که زشتی شما را می پوشاند و زینتی است.و لباس تقوا،بهترین است».

در این آیات،سخن از بهشت زیستی آدم و همسر او حوّاست تا این که شیطان به وسوسه می پردازد...و سرانجام آدم و همسرش متوجه برهنگی خویش می شوند و به پوشانیدن خود با برگ درختان بهشتی مبادرت می ورزند.در ادامۀ این آیات، اشارتی در نهایت تناسب،به«نعمت لباس و آراستگی ظاهری»شده و در پی آن به «لباس پارسایی و خودآرایی باطنی»گریز زده شده است.

از فروع دیگر بلاغت قرآنی،زبان جدّی و همراه با«تأکید»آن است،با این که رسم بلاغت این است که از تأکید بی مورد پرهیز شود،راز این همه سوگندها و تأکیدهای گوناگون در قرآن آن است که این کتاب از حقایق برین هستی که فراسوی افق های

ص:219

محدود و محسوس آدمی است خبر می دهد و انسان را به حیاتی متعالی و فراتر از زندگی عادی و هدف هایی برتر از خواسته های حقیر فرا می خواند:

«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْیِیکُمْ. 1

هان ای کسانی که ایمان آورده اید،هرگاه خداوند و پیامبر شما را به چیزی که به شما حیات می بخشد فرا می خوانند،آنان را اجابت کنید».

و این امر چیزی است که انسان از آن طفره می رود،آن را نادیده می گیرد،به فراموشی می سپارد،از آن غفلت می ورزد و شانه خالی می کند و برای توجیه گریزپایی خود از مسئولیت،لجاجت می ورزد.

بدین جهت،قرآن به جا و به اقتضای نیاز،از تأکید بهره می جوید و با زبان جدّی و تکان دهنده و کوبه های پیوستۀ خود،بر کالبد زمین گیر او شوک وارد می کند و او را به حرکت و پویایی می کشاند.

در سورۀ کوتاه عصر و راز تأکیدهای پی در پی آن تأمل کنید:

«وَ الْعَصْرِ * إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ * إِلاَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ . (1)

سوگند به عصر،انسان قطعاً در حال زیان کاری است،مگر آنان که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند،و به حق و صبر توصیه کردند».

1.سوگند(والعصر).2.إنّ(همانا).3.الف و لام جنس بر روی انسان(همه آدمیزادگان در زیان اند).4.لام تأکید(لَ).5.«فی»برای ظرفیت(انسان زیان نمی کند؛بلکه غرق در زیان است).6.کاربرد نکره(خُسرٍ،زیان سهمگین،بسیار هولناک).7.لَفی خُسرٍ(خبر إنّ به صورت اسمیه آمده است،نه فعلیه،تا نسبت به ثبات و استمرار زیانکاری هشدار دهد).

ص:220

سخن می راند و به کنایه،استعاره،تشبیه،مجاز و التفات آن می پردازد و به نغمۀ شیوای الفاظ قرآن و نظم و وزن و اثر شگرف آن در حسّ برون و ضمیر نهان انسان عنایت می کند.ابن قتیبه نیز به نوبه خود بر نظم زنجیره ای واژگان،روانی،شیرینی و خوش گواری،رسانایی و تأثیر شگفت آن در دل آدمیان تأکید می ورزد و می گوید:

خداوند،قرآن را با نظم شگفتش تمایز بخشید و...چنان کرد که همی خوانده می شود و هیچ ملالی نمی آورد؛همی شنیده می شود،ولی گوش ها آن را ناخوش نمی دارند؛تر و تازه و سرزنده است و با فزونی و تکرار قرائت،کهنه و فرسوده نمی شود.... (1)

در همین روزگار است که جاحظ،ادیب و دانشمند معتزلی،برای نخستین بار اثری مستقل به نام نظم القرآن می نگارد. (2)همچنان که ابوسعید عبد الملک اصمعی (م 213ق)و ابوعبید قاسم بن سلاّم(م 223ق)نیز از کسانی به شمار می آیند که در این دوره از زبان آهنگین قرآن بحث کرده اند.پس از اینان نیز ابوالعبّاس بن المعتزّ (م 296ق)در کتاب البدیع،از وزن و آهنگ آیات سخن می راند.ابوالحسن علی بن عیسی الرّمانی(م 374ق)لغوی،نحوی و متکلم معتزلی نیز در رسالۀ النکت،والایی و اعجاز قرآن را در الفاظ و سبک،اسلوب و نظم،تأثیر در دل ها دانسته،بلاغت آن را در برترین مرتبۀ زیبایی برمی شمرد:

مُعجِزٌ بِألفاظِهِ وَ اسلوبِهِ وَ نَظمِهِ وَ أثَرِهِ فِی النُّفوسِ...فَأعلاها طَبَقةً فِی الحُسنِ بَلاغَةُ القُرآنِ.... (3)

قرآن با عبارات و روش و نظم و اثرگذاری در جان ها معجزه است.بالاترین رتبۀ حسن،بلاغت قرآن است.

ص:222

ابوسلیمان حمد بن محمد بن ابراهیم خطابی بُستی(م 388ق)-از معاصران رُمّانی،محدّث،فقیه و شاعر نیشابوری-نیز بر نظم و سازوارگی لفظی معنایی قرآن تأکید کرده است.از منظر او،قرآن در شیوایی و استواری،در عُذوبت و گوارایی،در هندسه و سامان مندی،و در پیوستگی و خوش قوارگی،برترین سخن است. (1)از نظر وی،زبان قرآن در عین فخامت،جزالت و متانت،ساده و روان است و خاصیت شگفت انگیز روان شناختی و منحصر به فردی در آن هست که دل ها را سخت تکان می دهد؛گاهی نشاط و ابتهاج بر می انگیزد و گاهی بیم و هراس می افکند. (2)

ابو هلال عسکری(م 397ق)،نقّاد ادبیات عربی پس از جاحظ،نیز در کتاب الصناعتین،از ساختار بی بدیل قرآن نام می برد و می نویسد:تنها با علم بلاغت و فصاحت است که می توان جلوۀ اعجاز قرآن را از حیث هندسۀ نیکو و آمیزه های شیوای کلمات و عبارات،ایجاز بدیع،اختصار لطیف،شیرینی و دل نشینی،رونق و طراوت،آسانی،پرباری،گوارایی،و روانی درک کرد و به زیبایی های آن آگاهی یافت؛زیبایی هایی که درک آن از عهدۀ مردم عادی بیرون و اندیشه هایشان در آن متحیر است. (3)

ابوبکر محمد بن طیب باقلانی(م 403ق)،متکلّم اشعری نیز در اثر پر حجم خود، إعجاز القرآن،زبان قرآن را نه تنها برتر از سایر کلام فصیح عرب،بلکه به لحاظ ماهوی،مباین و مغایر با دیگر سخنان شیوای عربی و بیرون از اسلوب و نظم معهود آن دانسته است. (4)

پس از اینان نوبت به عبد القاهر گرگانی(م 474ق)،متکلّم معروف اشعری و از

ص:223

پایه گذاران بلاغت عربی و شارحان اسلوب و روش قرآنی می رسد.گرگانی در دو اثر استوار خود أسرار البلاغة و دلائل الإعجاز،اوج اعجاز بیانی قرآن را نه در مفردات و فواصل،اوزان و استعارات و سایر انواع بدیع،بلکه در نظم شگفت انگیز لفظی- معنایی آن معرّفی می کند.

از دیدگاه عبد القاهر،بستر نظم،بسی فراخ تر از زیبایی های لفظی است؛رسانایی و ظرافت های معنایی سخن نیز شعاع های این دایره اند و در نظم قرآن میان دو عنصر لفظ و معنا،پیوندی ناگسستنی وجود دارد.میان ذهن و زبان،رابطه ای تنگاتنگ هست.ذهن برای القای معانی گوناگون نهفته در خود،علامت های زبانی متناسبی را به کار می گمارد و زبان،ابزار و بلکه نشانۀ اندیشیدن و دالّ بر آن است.هر واحد کلامی،هر چند خُرد و کوچک،بر معنایی خاص دلالت می کند و کمترین دگرگونی در معانی،به گونه ای خود را با تبدّل واژگان و ترکیبات زبانی(الفاظ)آشکار می سازد و متقابلاً هر تغییر اندک در الفاظ،علامت تبدّلی است که در معانی رخ می دهد و لفظ و معنا،چون پیکر و جان اند که با یکدیگر پیوندی ترکیبی دارند.

زبان از واحدهایی به ترتیب زیر تشکیل یافته است:حرف ها،واج ها،هجاها، تکواژه ها،واژه ها،گروه ها،و جمله ها.

بر اساس نظریۀ نظم عبد القاهر،ساختار زبان،تنها از قالب های پیش ساختۀ عادی چون فعل،فاعل،مفعول،مسندٌ الیه،مسند،رابطه،قید،صفت و متمّم تشکیل نیافته؛بلکه متغیرهای دیگری مانند:تقدیم و تأخیر،حذف،تکرار،تعریف و تنکیر،اظهار و اضمار،ایجاز و اطناب،حقیقت و مجاز،تشبیه و استعاره،کنایه و ایهام،حصر و اطلاق و تأکید و جز اینها وجود دارد که اینها نیز هر یک در جای خود، ریشه در معانی دارند.زبان با گنجینه ای بی پایان از علامت ها و نشانه های خود، نمایندۀ ذهن است.در تومار ذهن،افزون بر معانی درشت،معانی باریک و لطایف و ظرایف بی شماری وجود دارند که با زبان گشوده می شوند و عبارت های متنوّع زبان،

ص:224

معانی متنوّع ذهنی را عیان می سازند.هر چه ذهن،وقّادتر و فروزان تر شود،زبان، دقیق تر و رقیق تر می شود و به عکس.

نمونه ای از اسلوب خاصّ قرآنی را،به جای نام«سجع»،تحت نام«فاصله»یا «سربند»ها شمرده اند که منشأ آهنگین بودن نغمه های ویژۀ قرآنی است.البته با این ویژگی که اوّلاً آنچه در آنها نقش اوّل را دارد،معناست و نه صرفاً لفظ-یعنی فواصل قرآن صرفاً یک هماهنگی لفظی نیستند،بلکه فراتر از آن،نظم معنایی خاصی را در لا به لای بندها و آهنگ ها بر می تابند و متناسب با معانی دگرگون می شوند-و ثانیاً این فواصل،سهل و آزاد و بی تکلّف اند. (1)

سجع (بانگ یکنواخت کبوتر)،سخنِ قافیه دار را گویند و در اصطلاح علم بدیع، آن است که گوینده در سخن خویش کلماتی یک وزن و آهنگین بیاورد.سجع در نثر، حکم قافیه را در شعر دارد.به جای«سجع»در مورد قرآن،واژۀ«فاصله»را نهاده اند. (2)

سجع را سه گونه دانسته اند:

1.سجع متوازن،آن است که کلمات آخر جمله ها،هم در وزن(هجا)و هم در حرف رَوی، (3)مطابق باشند،مانند کار و بار،خامه و نامه.

نمونه ای از این گونه فواصل قرآن مجید را این آیات دانسته اند:

«فِیها سُرُرٌ مَرْفُوعَةٌ * وَ أَکْوابٌ مَوْضُوعَةٌ . (4)

در بهشت تخت هایی بلند و قدح هایی گذاشته شده است».

«فِی سِدْرٍ مَخْضُودٍ * وَ طَلْحٍ مَنْضُودٍ * وَ ظِلٍّ مَمْدُودٍ . (5)

ص:225

در زیر درخت کُنار بی خار.و درختان موز بر هم چیده شده و سایه های پایدار است».

«وَ الشَّمْسِ وَ ضُحاها * وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها * وَ النَّهارِ إِذا جَلاّها * وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشاها. 1

سوگند به خورشید و روشنایی اش،و سوگند به ماه که در پی آن می آید و سوگند به روز چون روشن گرداند و شب که آن را چون پرده پوشاند».

2.سجع مطرّف،آن است که الفاظ آخر جمله ها،در حرف روی همگون،ولی در وزن(هجا)مختلف باشند؛مانند کار و شکار،مال و آمال و شانه و نشانه.از فواصل قرآن کریم می توان نمونه های ذیل را به عنوان«سجع مطرّف»برشمرد:

«ما لَکُمْ لا تَرْجُونَ لِلّهِ وَقاراً * وَ قَدْ خَلَقَکُمْ أَطْواراً . (1)

شما را چه شده که از شکوه خدا بیم ندارید؟در حالی که شما را مرحله به مرحله آفرید».

«وَ الصُّبْحِ إِذا أَسْفَرَ * إِنَّها لَإِحْدَی الْکُبَرِ * نَذِیراً لِلْبَشَرِ * لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَتَقَدَّمَ أَوْ یَتَأَخَّرَ . (2)

سوگند به صبح آن گاه که آشکار شود که آیات قرآن از پدیده های بزرگ است.

بیم دهنده انسان،برای هر که از شما که بخواهد پیشی جوید یا باز ایستد».

«أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ فَعَلَ رَبُّکَ بِأَصْحابِ الْفِیلِ * أَ لَمْ یَجْعَلْ کَیْدَهُمْ فِی تَضْلِیلٍ * وَ أَرْسَلَ عَلَیْهِمْ طَیْراً أَبابِیلَ. 4

آیا ندیدی که پروردگارت با اصحاب فیل چه کرد؟آیا نیرنگشان را بر باد نداد؟و بر سر آنها پرندگانی را گروه گروه فرستاد».

ص:226

3.سجع متوازن،آن است که کلمات آخر جمله ها،در وزن متّفق باشند و در حرف روی مختلف؛مانند کار و کام،نهال و بهار،شریف و کریم.در این سه نمودِ«سجع متوازن»از فواصل قرآنی به دقّت بنگرید:

«وَ آتَیْناهُمَا الْکِتابَ الْمُسْتَبِینَ * و هَدَیْناهُمَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ . (1)

به آن دو،کتاب روشنگر دادیم.و آن دو را به راه راست هدایت کردیم».

«وَ السَّماءِ وَ الطّارِقِ * وَ ما أَدْراکَ مَا الطّارِقُ * اَلنَّجْمُ الثّاقِبُ * إِنْ کُلُّ نَفْسٍ لَمّا عَلَیْها حافِظٌ ؛ (2)سوگند به آسمان و سوگند به طارق.و تو چه دانی که طارق چیست.

ستارۀ فروزان.هیچ کس نیست مگر که نگاهبانی دارد».

«وَ الطُّورِ * وَ کِتابٍ مَسْطُورٍ * فِی رَقٍّ مَنْشُورٍ * وَ الْبَیْتِ الْمَعْمُورِ * وَ السَّقْفِ الْمَرْفُوعِ * وَ الْبَحْرِ الْمَسْجُورِ. 3

سوگند به طور.سوگند به کتاب نوشته شده در طوماری گسترده.سوگند به خانۀ آباد و سقف مرتفع و دریای سرشار».

در بندهای گونه گون این سوره،با وجود تنوّع،آهنگ ویژۀ سخن،محفوظ و ملموس است.این ویژگی،در آیات و سُوَر گوناگون دیگر نیز نمودی به جا می یابد و معانی،همپای حروف و کلمات،و آهنگ و لحن سخن،به تصویر می آید و فضای ذهن خواننده را بی اختیار به همراه خود می برد.خواه آن جا که سخن از مسئولیت و تکلیف است:

«یا بُنَیَّ أَقِمِ الصَّلاةَ وَ أْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ اصْبِرْ عَلی ما أَصابَکَ إِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ . (3)

پسرم،نماز را به پا دار و به معروف فرمان بده و از منکر نهی کن و بر هر مصیبتی که به تو می رسد شکیبا باش،که این از کارهای بزرگ است» .

ص:227

و خواه آن هنگام که سخن از احتجاج و استدلال و ابطال یک پندار نادرست است:

«یا أَیُّهَا النّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً وَ لَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ وَ إِنْ یَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَیْئاً لا یَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ضَعُفَ الطّالِبُ وَ الْمَطْلُوبُ . (1)

هان ای مردمان،مثلی زده شده،به آن گوش فرا دهید.آنهایی که به جز خداوند خوانده می شوند،اگر همه شان گرد آیند نتوانند مگسی بیافرینند.و اگر مگس چیزی از آنها برباید،نتوانند آن را نجات دهند.خواهان و خواسته،هر دو ناتوان اند».

و چه هنگام بشارت و ترغیب:

«وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ غَیْرَ بَعِیدٍ * هذا ما تُوعَدُونَ لِکُلِّ أَوّابٍ حَفِیظٍ * مَنْ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنِیبٍ * اُدْخُلُوها بِسَلامٍ ذلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ * لَهُمْ ما یَشاؤُنَ فِیها وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ . (2)

بهشت برای پرهیزکاران نزدیک گردانیده شده،بی آن که دور باشد.این آن وعده ای است که برای توبه کننده نگهبان داده شده است.هر کس در نهان از خدای رحمان بترسد و با دلی توبه کار بازآید.به سلامت وارد آن شوید در روز جاودان.آنها هر چه بخواهند در آن هست.و نزد ما افزون هم هست» .

و چه گاه هشدار و ترهیب:

«فَإِذا جاءَتِ الصَّاخَّةُ ... أُولئِکَ هُمُ الْکَفَرَةُ الْفَجَرَةُ . (3)

و چون آن فریاد گوش خراش در رسد،...آنان همان کافران فاجرند» .

یا به هنگام گزارش زیبایی سیرت پیامبران الهی:

«قالَ إِنِّی عَبْدُ اللّهِ آتانِیَ الْکِتابَ وَ جَعَلَنِی نَبِیًّا ... وَ لَمْ یَجْعَلْنِی جَبّاراً شَقِیًّا . (4)

ص:228

گفت:من بندۀ خدایم.به من کتاب داده است و مرا پیامبر کرده است...و مرا زورگوی بدبخت قرار نداده است».

برای آگاهی بیشتر از فواصل و شیوه های دیگر آن می توان به برخی از آثاری که در این زمینه نوشته شده مراجعه کرد. (1)افزون بر فواصل،بدایعی فراوان در هنر بیانی قرآن هست که بر شکوهِ سازه های ترکیبی قرآن جلایی ویژه می بخشد و ضمیر مخاطب را شیفتۀ خود می سازد.از جمله این بدایع،«جناس»است که خود اقسام گوناگون دارد.

جناس یا هم جنس بودن،در اصطلاح بدیع،آن است که گوینده در سخن خویش دو واژه بیاورد که در تلفظ شبیه به هم یا هم جنس باشند؛اما در معنا مختلف،مانند:

بهرام که«گور»می گرفتی همه عمر دیدی که چگونه«گور»بهرام گرفت! (2)

جناس تام،آن است که الفاظ متجانس در گفتن و نوشتن(یعنی حروف و حرکات)یکی و در معنا مختلف باشند؛مانند کلمه«شیر»در فارسی و«عین»در عربی.جناس تام در مثال قرآنی ذیل در کلمه«ساعة»جلوه گر شده است:

«وَ یَوْمَ تَقُومُ السّاعَةُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ ما لَبِثُوا غَیْرَ ساعَةٍ. 3

و روزی که قیامت برپا شود،مجرمان سوگند یاد می کنند که جز ساعتی درنگ نکرده اند».

جناس ناقص،آن است که ارکان جناس در حروف یکی،و در حرکت مختلف باشند.در این مصداق قرآنی جناس ناقص بنگرید:

«وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا فِیهِمْ مُنْذِرِینَ * فَانْظُرْ کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُنْذَرِینَ . (3)

ص:229

در میان آنان هشداردهندگانی فرستادیم.پس نیک بنگر که چه شد عاقبت هشدار داده شدگان».

جناس زاید،آن است که یکی از کلمات متجانس را حرفی بر دیگری زیادت باشد و آن حرف زاید،گاه در اوّل کلمه است؛مانند«ع»در تاب و عتاب،«آ»در رمیده و آرمیده و گاه در آخر کلمه؛مانند«ه»،جام،جامه،نام،نامه،و گاه زیادت در وسط است؛مانند«ا»در قامت و قیامت.نمونه هایی از جناس زاید را می توان در آیات فرجامین سورۀ قیامت دید:

«کَلاّ إِذا بَلَغَتِ التَّراقِیَ * وَ قِیلَ مَنْ راقٍ * وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ * وَ الْتَفَّتِ السّاقُ بِالسّاقِ * إِلی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمَساقُ . (1)

هرگز! هنگامی که جان به گلو رسید و گفته شود:چاره ساز کیست؟و دانست که همان زمان جدایی است.و ساق به ساق پیچید.آری در آن روز است که مسیر همه به سوی پروردگارت خواهد بود».

جناس خط،آن است که ارکان جناس در کتابت،یکی،و در تلفظ و نقطه گذاری مختلف باشند؛مانند بیمار و تیمار.اوج هنر و زیبایی در به کارگیری جناس خط را می توان در این آیه نظاره گر شد:

«اَلَّذِی خَلَقَنِی فَهُوَ یَهْدِینِ * وَ الَّذِی هُوَ یُطْعِمُنِی وَ یَسْقِینِ * وَ إِذا مَرِضْتُ فَهُوَ یَشْفِینِ * وَ الَّذِی یُمِیتُنِی ثُمَّ یُحْیِینِ . (2)

کسی که مرا آفرید،همو هدایتم می کند.و کسی است که غذایم می دهد و سیرابم می کند.و زمانی که بیمار شدم،شفایم می دهد.و همو است که مرا می میراند و زنده ام می کند».

جناس مضارع،آن است که دو رکن جناس،در حرف اول یا وسط،مختلف

ص:230

باشند،پس اگر مخرج دو حرف،یعنی آهنگ تلفظ آنها،به یکدیگر نزدیک باشد،آن را جناس مضارع یا مشابه گویند؛مانند حروف«ر»،«ل»و«ب»،«پ».آیات در پی آمده از آن جا که دربردارندۀ جناس مضارع اند،از زیبایی و دل ربایی خاصّی بهره ورند:

«وَ هُمْ یَنْهَوْنَ عَنْهُ وَ یَنْأَوْنَ عَنْهُ. 1

آنان از آن باز می دارند و خود هم از آن دوری می کنند» .

«ذلِکُمْ بِما کُنْتُمْ تَفْرَحُونَ فِی الْأَرْضِ بِغَیْرِ الْحَقِّ وَ بِما کُنْتُمْ تَمْرَحُونَ . (1)

این بدان جهت است که در زمین به ناروا شادی کردید،و سخت به خود می نازیدید» .

«وَ إِنَّهُ عَلی ذلِکَ لَشَهِیدٌ * وَ إِنَّهُ لِحُبِّ الْخَیْرِ لَشَدِیدٌ . (2)

او بر این گواه است.و او سخت دوستدار خیر است».

جناس لفظ،آن است که کلمات متجانس در تلفظ،یکی،و در کتابت و معنا مختلف است؛مانند خوار،خار یا همچون ناضره و ناظره در این آیت زیبا:

«وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ * إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ ؛ (3)

چهره هایی که آن روز شادمانند و به سوی پروردگارشان نظاره گر».

جناس قلب،آوردن الفاظی است که حروف آنها واژگون و معکوس آورده شود، مانند شارع و شاعر،گنج و جنگ.از این منظر و زیبایی،به این آیه کوتاه نظر کنید:

«وَ رَبَّکَ فَکَبِّرْ». 5

اشتقاق و شبه اشتقاق: اشتقاق،آن است که در نظم یا نثر،الفاظی را بیاورند که

ص:231

حروف آنها متجانس و به یکدیگر شبیه باشند،خواه از یک ریشه،مشتق باشند،مانند رسول و رسایل،یا از یک ماده،مشتق باشند،امّا حروف آنها چندان شبیه و نزدیک به یکدیگر باشند که در ظاهر توهم اشتقاق شود،مانند زمان و زمین.دو آیت ذیل، جلوه نمای این هنر بیانی اند:

«یا أَسَفی عَلی یُوسُفَ . (1)

حسرت بر یوسف» .

«أَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخالِقُونَ . (2)

آیا شما آن را آفریده اید،یا ما آفریننده ایم؟»

طباق که جمع میان واژگان متقابل است،در این نمونه آیات،رخ نمایی می کند:

«لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلی ما فاتَکُمْ وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ. 3

تا مبادا بر آنچه از دست شما رفته،تأسف بخورید،و به آنچه به شما داده،شادمانی نمایید» .

«لَها ما کَسَبَتْ وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ. 4

برای آن،همان چیزی است که به دست آورده،و بر ضدّ آن هم همان است که خود کسب کرده است» .

«وَ تَحْسَبُهُمْ أَیْقاظاً وَ هُمْ رُقُودٌ. 5

آنان را بیدار پنداشتند،و حال آن که خواب بودند».

تناسب و ائتلاف نیز یکی از اسلوب های تعبیر قرآنی است که بهره گیری از آن،به آیتِ ذیل طراوت و حلاوت دیگری بخشیده است:

ص:232

«یَأْمُرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهاهُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ . (1)

آنان را به معروف امر نماید،و از منکر نهی کند و طیبات را برایشان حلال نماید و خبیث ها را بر ایشان حرام کند».

مشاکله نیز یکی از همین اسلوب هاست که حُسنش،در این آیه هویدا گشته است:

«وَ مَکَرُوا وَ مَکَرَ اللّهُ وَ اللّهُ خَیْرُ الْماکِرِینَ. 2

آنان مکر کردند،و خداوند هم مکر کرد،و خداوند بهترین مکر کنندگان است».

همچنین است عکس و تبدیل که به کارگیری اش در آیۀ ذیل در اوج هنرنمایی است:

«ما عَلَیْکَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَیْءٍ وَ ما مِنْ حِسابِکَ عَلَیْهِمْ مِنْ شَیْءٍ. 3

از حساب آنان چیزی بر عهدۀ تو نیست،و از حساب تو چیزی بر عهدۀ آنها نیست».

تصدیر ،بازگشت دادن پایان سخن به آغاز آن است که آن را«ردُّ العَجُز علی الصَّدر» نیز گویند.از این زاویه که بنگریم،زیبایی این آیت خیره کننده است:

«وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهّابُ . (2)

از سوی خودت به ما رحمت ببخش که تو بخشنده ای».

مراعات نظیر نیز یکی از همین اسلوب هاست که زیبایی و ملاحت این آیه را صد چندان کرده است:

«أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ * وَ إِلَی السَّماءِ کَیْفَ رُفِعَتْ . (3)

آیا به شتر نمی نگرند که چگونه آفریده شده،و به آسمان که چگونه مرتفع شده است؟».

ص:233

بدین رو،عنوان اعجاز در بُعد«نظم آهنگ»قرآن-که برخی از محقّقان دوره های اخیر و شاید پیش از همه،صادق رافعی،آن را برجسته دانستند- (1)سخن تازه ای نیست که متأخّران بدان دست یافته باشند،بلکه عناصر و ابعاد آن را زبان شناسان متقدّم اسلامی نیز به خوبی دریافته بودند.

طیبی در سده هشتم در ذیل آیۀ

«فَخَرَّ عَلَیْهِمُ السَّقْفُ مِنْ فَوْقِهِمْ. 1

سقف از بالای سر آنها،بر آنها فرو ریخت».

می نویسد:در این سخن،با اطناب عبارت «مِنْ فَوْقِهِمْ» -که با وجود واژۀ سقف،به ظاهر غیر لازم می نموده است-آن رویداد دهشتناک را به تصویر آورده است؛

لیصوّر الحالة الفظیعة الهائلة.... (1)

آیۀ

«فَأَصْبَحَ فِی الْمَدِینَةِ خائِفاً یَتَرَقَّبُ ... . (2)

در شهر،نگران و چشم انتظار شب را به صبح رساند» .

در عین این که با توصیفی احساس برانگیز،موقعیت و وضع روحی شخص وصف شده را منعکس می کند،در پرتو مخارج حروف،گزینش و چینش خاصّ کلمات،نوا و فراز و فرود معنا را به لطافت تمام به تصویر می کشد.

از دیدگاه احمد احمد بدوی،هنرنمایی قرآن در تصویرپردازی،در این آیه جلوه نمایی می کند:

«إِنّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا یَوْماً عَبُوساً قَمْطَرِیراً . (3)

از پروردگارمان،از روز عبوس سخت نگرانیم».

او می گوید:در این آیه،سنگینی روز بازپسین،از واژه واژۀ آن احساس می شود و اوج آن در حرف«طا»که مخرجی ثقیل دارد،لمس می گردد. (4)

در همین زمینه دکتر صبحی صالح می گوید:ما در پیش روی قرآن با واقعیتی فراتر

ص:235

از سطح واژگان و قواعد ادبی آنها مواجهیم.طیف تعبیر در قرآن و الهامات واژگان و تصویرهای رنگی داستان ها و تابلوها و چشم اندازهایش،واقعیت های جاندار خارجی را با همه رخدادهایشان به تمامی برمی تابند،تو گویی قهرمانان این حوادث هنوز از میدان حیات به در نرفته اند و در حال زندگی اند. (1)

قرآن برای تصویر و تجسیم معانی متعالی و فراطبیعی خویش و جای دهی آنها در فهم مردم،از نمونه های عینی،فراوان تمثیل و تشبیه آورده و از عنصر مجاز،کنایه و استعاره به وفور استفاده برده است که از سویی زیبایی پر شکوهی را پدیدار می سازد و از سوی دیگر،معبر مناسبی برای تفهیم حقایق متعالی است.

ابن اثیر،در تشبیه مفرد به مفرد،این آیه را می آورد:

«وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِباساً . (1)

ما شب را لباس قرار دادیم» .

که خداوند در آن،شب را به لباس تشبیه کرده است؛زیرا پوششی است برای جدایی مردم،فرار از دشمن،و پنهان ساختن اموری که انسان نمی خواهد دیگران بر آن آگاه شوند.او می گوید:این از تشبیه هایی است که ویژۀ قرآن است،همچنان که در آیۀ «هُنَّ لِباسٌ لَکُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ ؛ (2)آنان لباس شمایند و شما لباس آنهایید» ،هر یک از زوجین به لباس تشبیه شده اند؛چه آن که لباس مایۀ زیبایی،حیا،عفّت،مصونیت از دستبرد بیگانگان و...است. (3)

افعال کسانی که عاری از رنگ و بوی خدایی و اتصال به مبدأ عالم اند،چونان خانۀ عنکبوت است،سست و بی بنیاد و با اندک نسیمی بر باد:

«مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللّهِ أَوْلِیاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ . (4)

مَثَل کسانی که غیر از خدا را اولیای خود برگزیدند،مثل عنکبوت است که خانه هایی برای خود انتخاب کرده است؛در حالی که سست ترینِ خانه ها،خانه عنکبوت است، اگر می دانستند».

کردار کافران چون سراب است؛فریبنده و تهی مایه:

«وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَعْمالُهُمْ کَسَرابٍ بِقِیعَةٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ ماءً. 5

کسانی که کافر شدند،اعمالشان همچون سرابی است در یک کویر که انسان تشنه از

ص:237

دور آن را آب می پندارد» .

مَثَل ایمانیان در استواری،چون بنایی است پولادین و در بالندگی،چون گیاهی پر از طراوت و شادابی:

«کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ . (1)

گویی بنایی آهنین اند» .

«کَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْأَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوی عَلی سُوقِهِ . (2)

همانند زراعتی که جوانه های خود را خارج ساخته،سپس به تقویت آن پرداخته است تا محکم شده و بر پای خود ایستاده است».

جهنم،گویی موجود زنده ای است؛دارای فریادی قهرآمیز و زفیری دهشت انگیز:

«کَلاّ إِنَّها لَظی * نَزّاعَةً لِلشَّوی * تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلّی . (3)

امّا هرگز چنین نیست،شعله های سوزان آتش است.دست و پا و پوست سر را می کند و می بَرَد.و کسانی را که به فرمان خدا پشت کردند،صدا می زند».

«إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ سَمِعُوا لَها تَغَیُّظاً وَ زَفِیراً . (4)

هنگامی که این آتش آنان را از مکانی دور ببیند،صدای وحشتناک و خشم آلودش را که با نفس زدن شدید همراه است می شنوید».

«إِذا أُلْقُوا فِیها سَمِعُوا لَها شَهِیقاً وَ هِیَ تَفُورُ * تَکادُ تَمَیَّزُ مِنَ الْغَیْظِ. 5

هنگامی که در آن افکنده شوند،صدای وحشتناکی از آن می شنوند و این در حالی است که پیوسته می جوشد.نزدیک است(دوزخ)از شدّت غضب پاره پاره شود».

ص:238

این که معانی غیر مادی به همگان تفهیم شود،به کار گیری امثال ضرورت می یابند. (1)

مؤلف محترم المیزان با ژرف نگری خود در شرح آیۀ «وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلاَّ الْعالِمُونَ ؛ (2)ما این نمونه ها را برای مردم بیان می کنیم،و جز عالمان نمی اندیشند» می نویسد:درست است که مثل های قرآن،عام و برای عموم مردم است؛اما به حسب مفادّ آیۀ نامبرده،اشراف بر حقیقت معانی و لبّ مقاصد آنها،ویژۀ اهل دانش و فرزانگانی است که با تعقل و تأمل در این مثل ها از رهگذر جمود ظواهر،به حقیقت امور و مغز معانی ره می یابند. (3)

«أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسالَتْ أَوْدِیَةٌ بِقَدَرِها فَاحْتَمَلَ السَّیْلُ زَبَداً رابِیاً وَ مِمّا یُوقِدُونَ عَلَیْهِ فِی النّارِ ابْتِغاءَ حِلْیَةٍ أَوْ مَتاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمّا ما یَنْفَعُ النّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ کَذلِکَ یَضْرِبُ اللّهُ الْأَمْثالَ . (1)

از آسمان آبی فرستاد،و دره ها به ظرفیت خودشان سیل جاری کردند،و سیل کفی بلند روی خود برداشت و از آنچه برای به دست آوردن زینتی یا متاعی آتشی می گدازند نیز کفی نظیر سیل برمی آید.این چنین خداوند حق و باطل را مثل می زند.اما کف،بیرون افتاده و از میان می رود،ولی آنچه مردم را سود می رساند در زمین ماندگار می شود.خداوند این چنین مثل ها را می زند».

استعارۀ تجارت،برای روی گردانی از هدایت و روی آوری به گم راهی: (2)

«أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلالَةَ بِالْهُدی فَما رَبِحَتْ تِجارَتُهُمْ وَ ما کانُوا مُهْتَدِینَ . (3)

آنان کسانی اند که گم راهی را با هدایت تاخت زدند و تجارتشان سودی نبخشید و هدایت پذیر نبودند».

که«روی بر خلق کردن»و«پشت بر قبله کردن»در این بیت،کنایه از ریاکاری است:

پارسایان روی در مخلوق پشت بر قبله می کنند نماز (1)

قرآن در باره آمیزش جنسی،از تعبیرهایی کنایی چون مس (2)و لمس و مباشرت (3)استفاده کرده است: (4)

«أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ . (5)

یا زنان را لمس کردید».

همین طور در شرح داستان زلیخا با یوسف صدّیق،از واژگان رفت وآمد(مراوده)استمداد شده و حتی زیبایی یوسف،وصف و شرح نشده،بلکه با سرعت و کنایه از آن عبور شده است:

«فَلَمّا رَأَیْنَهُ أَکْبَرْنَهُ وَ قَطَّعْنَ أَیْدِیَهُنَّ وَ قُلْنَ حاشَ لِلّهِ ما هذا بَشَراً إِنْ هذا إِلاّ مَلَکٌ کَرِیمٌ . (6)

وقتی او را دیدند،در نظرشان بزرگ آمد و دستانشان را بریدند و گفتند:حاشا که این بشر باشد؛این،جز فرشته ای بزرگ نیست».

«نشستن بر تخت»کنایه از قدرت،ربوبیت یا مالکیت است،همان گونه که«دست» کنایه از عظمت و جلال قدرت الهی است:

«اَلرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی . (7)

خداوند رحمان بر عرش استقرار یافت».

ص:242

«بِیَدِهِ الْمُلْکُ . (1)

هستی به دست اوست» .

«یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ السَّماواتُ مَطْوِیّاتٌ بِیَمِینِهِ . (2)

آسمان به دستان او پیچیده است» .

به گفتۀ زمخشری در ذیل آیۀ فوق،با این تعبیر،عظمت خدا برای ما مجسّم می شود و خدا با سخن خود،مردم را به جلال خویش متنبّه می سازد؛چرا که امور سترگ و بزرگی که فهم و ذهن بشر در آن متحیّر می شود و اندیشه های باریک نیز به سادگی نمی توانند آنها را دریابند،ناگزیر باید از طریق تمثیل و تخیّل،به عبارت در آیند و این چیزی است که در علم بیان دانسته می شود؛ولی چه بسیار گام هایی که از قدیم در این وادی لغزیده اند و به سبب بحث و کاوش نکردن،از آیات و روایات رهیافت های سست و نادرستی به دست آورده اند. (3)

قرآن برای ترسیم پایبندی و وابستگی بسیار شدید انسان های طبیعت گرا و معنویت گریز به دنیا،چنان از واژه«ثقل»استفاده می کند که حضیض زمین گیری و دنیازدگی آنان را بر ژرفنای احساس مخاطب می نشاند؛تو گویی اینان چون بار سنگینی بر زمین چسبیده اند که یارای هیچ جنبش و خیزشی را ندارند:

«ما لَکُمْ إِذا قِیلَ لَکُمُ انْفِرُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ اثّاقَلْتُمْ إِلَی الْأَرْضِ. 4

چرا هنگامی که به شما گفته می شود به سوی جهاد در راه خدا حرکت کنید،بر زمین سنگینی می کنید(و سستی به خرج می دهید)».

سخن قرآن در بارۀ سهل و بی اهمیت بودن مرگ مستکبران،این تعبیر زیبا و رساست که در پی مرگ ایشان آب از آب تکان نخورد:

ص:243

«فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ . (1)

آسمان و زمین بر آنها نگریست،و مهلت داده نشدند».

توحید قرآن،توحید خالقیت،ربوبیت و الوهیت است که این مراتب از هم انفصال ناپذیرند.قرآن در ارائۀ راه های خداشناسی،همه طرق آیات«آفاقی»و «انفسی»،را به روی مخاطبان بازمعرفی می کند:

«سَنُرِیهِمْ آیاتِنا فِی الْآفاقِ وَ فِی أَنْفُسِهِمْ حَتّی یَتَبَیَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ. 1

به زودی به آنها آیاتمان را در افق های گوناگون و در خودشان نشان می دهیم تا برایشان روشن شود که او حق است» .

«أَ فِی اللّهِ شَکٌّ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ . (1)

آیا در خداوند شکافندۀ آسمان ها و زمین تردیدی هست؟».

خدای قرآن همان گونه که خدای عقل و حکمت است،خدای عشق و محبت و زیبایی است و یکایک اعضای هستی،مجذوب او هستند،به سوی او روان اند و از ژرفای وجود با او راز می گویند:

«إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلاّ آتِی الرَّحْمنِ عَبْداً . (2)

هیچ کسی در آسمان ها و زمین نیست مگر این که بندۀ خداوند مهربان است».

«أَ فَغَیْرَ دِینِ اللّهِ یَبْغُونَ وَ لَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ . (3)

آیا به جز دین خدا طلب می کنند،در حالی که هر کس که در آسمان ها و زمین است، تسلیم او شده است».

انسان،توجّه به مبدأ و منتها و مسیر و برنامه تلاش و تکاپوی انسان و این که از کجا آمده؟به کجا می رود؟در کجا هست؟چه آرمان هایی را می جوید؟چگونه باید باشد و چه باید بکند؟و توجّه علمی دقیق به ریزه کاری های مرحله به مرحلۀ پیدایش جنین و به دنیا آمدن وی همه،نشان اعجاب انگیز عظمت قرآن در کنار انسان شناسی های تجربی،فلسفی یا عرفانی بشری است:

«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِینٍ * ثُمَّ جَعَلْناهُ نُطْفَةً فِی قَرارٍ مَکِینٍ * ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَکَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَکَ اللّهُ أَحْسَنُ الْخالِقِینَ * ثُمَّ إِنَّکُمْ بَعْدَ ذلِکَ لَمَیِّتُونَ * ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ تُبْعَثُونَ . (1)

و همانا ما آدمی را از عصاره ای از گل آفریدیم،سپس او را به نطفه ای در قرارگاه استوار بدل کردیم؛آن گاه نطفه را خون بسته ای ساختیم و آن خون بسته را پاره گوشتی کردیم و آن پاره گوشت را به استخوان هایی مبدل گردانیدیم،و بر آن استخوان ها گوشت پوشانیدیم،پس او را به آفرینشی دیگر بازآفریدیم.پس بزرگوار است خداوند که نیکوترینِ آفرینندگان است.سپس شما پس از این،بی گمان مردگانید؛آن گاه در روز بازپسین برانگیخته می شوید».

انسانِ قرآن،به رغم ترسیم برخی متون دینی تحریف شدۀ پیشین،سرشته شده بر خباثت ذاتی نیست،بلکه دارای دو وجهه مُلکی و ملکوتی است.او افزون بر خواصّ جمادی،نباتی و حیوانی،دارای نیروی«ادراک و شعور»و«اختیار»است؛ خصیصه هایی که او را به عنوان فرزند بالغ هستی،خلیفه و امانتدار خدا،و نگارندۀ سرنوشت خویش می سازند:

«إِنّا هَدَیْناهُ السَّبِیلَ إِمّا شاکِراً وَ إِمّا کَفُوراً. 2

همانا ما راه را به او [انسان] نُمودیم،سپاس گزار باشد یا ناسپاس».

ص:247

بر اساس این نگرش،سرشت هر انسانی،هم خاستگاه الهی و متعالی است و هم منبع تمایلات طبیعی و پست؛تا خود به کدام سوی گام نهد.

از جهان دو بانگ می آید به ضد تا کدامین را تو باشی مستعد

آن یکی بانگش نُشور اتقیا وین دگر بانگش فریب اشقیا. (1)

«وَ نَفْسٍ وَ ما سَوّاها * فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها * قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکّاها * وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسّاها . (2)

سوگند به نفس و آنچه آن را درست کرد.پلیدکاری و پرهیزکاری اش را به آن الهام نمود.هر کس که آن را پاک کرد رستگار شد،و هر کس که آلوده اش کرد،قطعاً باخت».

از آن جا که آفرینش جهان و انسان،حکیمانه و هدفمند است،عالم هستی،ظرف کنش و واکنش است و افزون بر سرای آخرت؛در همین جهان نیز هر کسی دستاورد تلاش و نیک و بدِ رفتار و انگیزه های خویش را دریافت می کند:

«أَلاّ تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری * وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاّ ما سَعی * وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُری . (3)

هیچ باربردارنده ای بار کس دیگری را بر دوش نمی کشد.و این که برای انسان جز حاصل تلاش او چیزی نیست.و نتیجۀ تلاش او به زودی دیده خواهد شد» .

«إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِکُمْ وَ إِنْ أَسَأْتُمْ فَلَها. 4

اگر نیکی کردید،برای خودتان نیکی کردید و اگر بد کردید،برای خودتان» .

بر خلاف عهدین که بخش اصلی حیات انسان یعنی معاد را در بوتۀ نسیان سپرده و جایگاه روشنی برای آن ترسیم نکرده است،تصویر حیات ابدی و معادشناسی در

ص:248

قرآن،برجستگی ویژه ای یافته و قریب یک سوم آیات قرآن کریم به این موضوع سرنوشت ساز اختصاص یافته است.در پرتو بقای روان و روحِ فناناپذیر انسان، صحنه های حیات برزخی و زندگی رستاخیزی وی،به شکلی اعجاب انگیز و غفلت زدا مطرح شده،هشداردهنده و ترغیب زایند که در هیچ متن دیگری سابقه ندارد:

«إِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها * وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها * وَ قالَ الْإِنْسانُ ما لَها * یَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبارَها * بِأَنَّ رَبَّکَ أَوْحی لَها * یَوْمَئِذٍ یَصْدُرُ النّاسُ أَشْتاتاً لِیُرَوْا أَعْمالَهُمْ * فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیْراً یَرَهُ * وَ مَنْ یَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَهُ . (1)

آن گاه که زمین به لرزش شدید لرزانده شود،و زمین بارهای سنگینش را بیرون بریزد.انسان گوید:زمین را چه شده است؟آن روز است که زمین خبرهای خود را باز گوید.همان گونه که پروردگارت به او وحی کرده است.آن روز مردم به حالت پراکنده برآیند تا نتیجۀ کارشان به آنان نشان داده شود.پس هر کس هم وزن ذرّه ای نیکی کند،نتیجۀ آن را خواهد دید.و هر کس هم وزن ذرّه ای بدی کند نتیجۀ آن را خواهد دید».

قرآن و پیامبری

پیامبرشناسی و نبوّت نیز چهره ای دیگر از موضوعات ارزشمند قرآنی است که ارمغان بشریت گردیده است.

بر اساس الگوی متون مقدّس عهدینی که مدعیان پیروی از آن،خود را وابسته به الوهیت می شمارند،نبّوت و وحی گیری،هیچ گونه ویژگی و مزیّت خاصی به همراه ندارد.فال گیری،کهانت،حکمت آموزی،سحر و جادو و جز آن،همه شعبه های گوناگون وحی گیری اند.در این نگرش،پیامبران و وحی پذیران نیز افرادی معمولی

ص:249

هستند که به عصیان و گناه آلوده می شوند و گرفتار اعمال خلاف اخلاق و تجاوز به نوامیس خود و دیگران می گردند! (1)حتی خدعه و نیرنگ و دروغ و نفاق،در کار ایشان معمول است. (2)آنان گاه همدیگر را لعن و نفرین می کنند و در عین حال نبوّت و رسالت نیز دارند! (3)همانان که با سابقه ای تاریک و ناهنجار در قتل و آزار دیگران،کار را از اندازه گذرانده اند،یکباره به مکاشفه نایل می شوند و رسالت می یابند! (4)

در نگرش قرآنی،انبیای الهی،پیام آوران نجات بشر اند که برای هدایت انسان به سوی کمال انسانی و بارور کردن استعدادهای انسانی مبعوث شده اند،و از همه این ناشایستگی ها منزّه اند.در نگاه قرآن،نبّوت،موهبتی است الهی که از سوی خدا در شایسته ترین استعدادها قرار می گیرد.در این نگرش پیامبری و وحی گیری،منوط به سلسله ای از ویژگی های اساسی است که عصمت در دریافت پیام خداوند و حفظ و ابلاغ آن و نیز عصمت در مقام عمل به وظیفۀ شخصی،به حکم عقل و شرع، اساسی ترین آنهاست:

«عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَداً * إِلاّ مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُکُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ رَصَداً * لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ أَحاطَ بِما لَدَیْهِمْ وَ أَحْصی کُلَّ شَیْءٍ عَدَداً . (5)

دانای به غیب،که غیبش را برای هیچ کس آشکار نکند،به جز پیامبری که از او خشنود باشد،که در این صورت،برای او از پیش رو و پشت سر نگاهبانی بگمارد، تا معلوم بدارد که رسالت های پروردگارشان را ابلاغ کرده اند و خدا به آنچه نزد

ص:250

ایشان است،احاطه دارد و هر چیزی را به عدد شماره کرده است».

تصویر قرآن از سیرۀ علمی و عملی رسولان الهی،آن است که ایشان بهترین، پاک ترین و راستگوترین انسان ها بوده اند؛ (1)رادمردانی که دعوت و رفتارشان،نمود توحید و مظهر صفات الهی بوده است:

«وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ إِلاّ نُوحِی إِلَیْهِ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاّ أَنَا فَاعْبُدُونِ . (2)

ما پیش از تو پیامبری نفرستادیم،مگر این که به او وحی کردیم که هیچ معبودی جز من نیست،پس مرا بپرستید».

آنان با کمال عقلانی و سلامت فطری و صداقت و امانت و پاکی،دلسوزترین افراد به هم نوعان خویش و الگوهای راستین معرفت و تلاش در به سازی زندگی دنیا و آخرت مردم بوده اند و هرگز سخنی جز حق و رفتاری جز عمل نیک نداشته اند:

«وَ کُلاًّ جَعَلْنا صالِحِینَ * وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا وَ أَوْحَیْنا إِلَیْهِمْ فِعْلَ الْخَیْراتِ وَ إِقامَ الصَّلاةِ وَ إِیتاءَ الزَّکاةِ وَ کانُوا لَنا عابِدِینَ . (3)

همه را شایسته قرار دادیم.و آنها را پیشوایانی قرار دادیم که به فرمان ما هدایت می کنند.به آنها انجام کارهای خیر و اقامۀ نماز و پرداخت زکات را وحی کردیم،و آنان پرستندگان ما بودند».

آنان در راه ادای رسالت توحیدی خویش،محرومیت ها،هجرت ها،تهمت ها، اهانت ها و دشواری های بسیاری را،برای رضای خداوند بر خود هموار ساختند.آری،چنین کسانی حامل وحی وامانتدار رسالت حق بوده اند.

«اَللّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ . (4)

خداوند داناتر است که رسالتش را در کجا قرار می دهد».

ص:251

امیر بیان نیز جاذبۀ عمومی را از گواهان آفرینش معرفی می کند:

فَمِن شواهدِ خَلقهِ خَلقُ السَّماواتِ مُوَطَّداتٍ بِلا عَمَدٍ،قائماتٍ بِلا سندٍ. (1)

در اشاره به حرکت زمین:

«وَ تَرَی الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ صُنْعَ اللّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْءٍ إِنَّهُ خَبِیرٌ بِما تَفْعَلُونَ. 2

و کوه ها را می بینی و می پنداری که بی حرکت اند،حال آن که ابرآسا در حرکت اند.

این،صنع خدایی است که هر چیزی را درکمال استواری پدید آورده است.در حقیقت،او به آنچه انجام می دهید آگاه است» .

«وَ أَلْقی فِی الْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ؛ 3 و در زمین،کوه هایی استوار افکند تا شما را نجنباند».

و یا در اشاره به زوجیت مخلوقات:

«وَ مِنْ کُلِّ شَیْءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ . (2)

و از هر چیزی،دو جفت آفریدیم،شاید که یادآور شوید».

مولای متقیان،امیر مؤمنان علیه السلام در معنای این آیه آورده اند که خداوند چیزهای دور و متباین را فراهم آورد و میان نزدیک ها جدایی افکند تا با جدایی افکندن میان آنها،به سوی جدا کننده شان،رهنمون شود و با فراهم آوردن آنها نیز بر فراهم آورنده شان. (3)

شادمانی مؤمنان در آینده ای نه چندان دور است:

«الم * غُلِبَتِ الرُّومُ * فِی أَدْنَی الْأَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ * فِی بِضْعِ سِنِینَ لِلّهِ الْأَمْرُ مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ بَعْدُ وَ یَوْمَئِذٍ یَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ . (1)

الف-لام-میم.رومیان در نزدیک ترین نقطۀ زمین مغلوب شدند و آنان به زودی پس از شکست،پیروز می شوند،در ظرف چند سال.کارها در گذشته و آینده از آن خداوند است.و آن روز مؤمنان شادمان می شوند».

لکن به نظر می رسد،مسئلۀ اساسی تر از این،نگرش متافیزیکی(غیر مادّی)قرآن به فرایند جامعۀ بشری و فراز و فرود آن است.در تحلیل قرآن،زندگی انسان در روی زمین،بر اساس سنّت های الهی و نوع ویژه ای از روابط علّی-معلولی جریان می یابد که در چارچوب تحلیل های علمی-تجربی و حتی عقلی-استدلالی نمی گنجد.این تحلیل،همان است که می توان از آن به تحلیل متافیزیکی(غیرمادّی)تعبیر کرد.در ادامه،به زوایایی از این نگرش قرآنی که مربوط به گذشته و آیندۀ جامعۀ بشری است، اشاره می شود.

گزارش تاریخ حیات بشر و تبیین فلسفۀ تاریخ و سنن حاکم بر سرنوشت جامعۀ انسانی،نیز از بخش های شیوا و دلکش قرآن کریم است.قرآن،رازهای مدفون در اعماق خاموش تاریخ اقوام و امم درگذشته و صحنه های ناآشنای کتاب بستۀ سرگذشت پیشینیان،همچون اندیشه های ذهنی یوسف در چاه و زندان، گفت وگوهای مخفیانۀ اصحاب کهف،موسی و خضر،ابراهیم و اسماعیل،آدم و حوا و...را به منظور آثار تربیتی و عبرت آموزی آن به نمایش گذاشته است:

«تِلْکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیها إِلَیْکَ ما کُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُکَ مِنْ قَبْلِ هذا فَاصْبِرْ إِنَّ الْعاقِبَةَ لِلْمُتَّقِینَ . (2)

ص:254

آن از خبرهای غیبی است که به تو وحی کردیم.نه تو و نه قومت،پیش از این، نمی توانستید آن را بدانید.پس شکیبایی کن که فرجام از آن پرهیزکاران است».

قرآن حقیقت های واژگونه در تاریخ را اصلاح و تحریف هایی که با دست عصیانگر زر و زور و تزویر بر جبین پاکی و پاکان نشسته بود،زدود:

«ما کانَ إِبْراهِیمُ یَهُودِیًّا وَ لا نَصْرانِیًّا وَ لکِنْ کانَ حَنِیفاً مُسْلِماً وَ ما کانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ . (1)

ابراهیم نه یهودی و نه نصرانی بود،بلکه راستگو و تسلیم شده بود و از مشرکان نبود» .

«وَ إِذْ قالَ اللّهُ یا عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنّاسِ اتَّخِذُونِی وَ أُمِّی إِلهَیْنِ مِنْ دُونِ اللّهِ قالَ سُبْحانَکَ ما یَکُونُ لِی أَنْ أَقُولَ ما لَیْسَ لِی بِحَقٍّ إِنْ کُنْتُ قُلْتُهُ فَقَدْ عَلِمْتَهُ تَعْلَمُ ما فِی نَفْسِی وَ لا أَعْلَمُ ما فِی نَفْسِکَ إِنَّکَ أَنْتَ عَلاّمُ الْغُیُوبِ . (2)

به یاد آر زمانی را که خداوند به عیسی بن مریم گفت:آیا تو به مردم گفتی:من و مادرم را دو معبود به جای خدا بگیرید؟عیسی گفت:تو منزّهی،مرا نزیبد که آنچه حقم نیست بگویم.وانگهی اگر گفته بودم،تو می دانستی و آنچه در جان من هست می دانی،اما آنچه در پیش توست من نمی دانم.که تو دانا به رازهای نهانی».

تاریخ شناسی قرآن،در واقع تبیین زندگی صالحان و طالحان،شرح مَنش ها و کُنش ها و معرفی الگوهای نیک و بد است و نه شرح احوال فرمانروایان و چشم پرکنان.

قرآن در نگرش تاریخی خویش،زاویه ای تازه را گشوده و به سنّت های قطعی در روند فلسفۀ تاریخ و عوامل شکوفایی و افول جوامع انسانی و پیروزی نهایی سپاه حق بر باطل،هم توجه جدی کرده است؛زاویه ای که در تحلیل علمی-تجربی هیچ دانشمند و جامعه شناسی نمی گنجد.

ص:255

بر همین اساس بود که پیامبر،پیروزی خود را در برابر تمام دشمنان توانمند،نوید داد:

«أَمْ یَقُولُونَ نَحْنُ جَمِیعٌ مُنْتَصِرٌ * سَیُهْزَمُ الْجَمْعُ وَ یُوَلُّونَ الدُّبُرَ . (1)

یا می گویند ما همگی انتقام گیرنده هستیم.زودا که این جمع در هم شکسته شود و پشت کنند».

«یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ * هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدی وَ دِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ . (2)

می خواهند با دهانشان نور خدا را خاموش کنند،و خداوند نورش را تمام کننده است؛ هر چند کافران خوش ندارند.او است آن که پیامبرش را با هدایت و دین حق فرستاد،تا آن را بر همۀ دین ها فائق گرداند؛هر چند مشرکان خوش ندارند» .

«إِنّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهادُ . (3)

ما یاری می کنیم فرستادگانمان را و آنان را که در زندگی دنیایی ایمان آوردند،و در روزی که گواهان بر پا خیزند» .

«کَذلِکَ یَضْرِبُ اللّهُ الْحَقَّ وَ الْباطِلَ فَأَمَّا الزَّبَدُ فَیَذْهَبُ جُفاءً وَ أَمّا ما یَنْفَعُ النّاسَ فَیَمْکُثُ فِی الْأَرْضِ . (4)

این چنین خداوند حق و باطل را مثل می کند:اما کف،بیرون افتاده،از میان می رود، ولی آنچه برای مردم سودمند است در زمین ماندگار می شود» .

«إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُونَ . (5)

ص:256

ما ذکر را فرو فرستادیم،و ما پاسدار آنیم» .

«إِنَّ الْأَرْضَ لِلّهِ یُورِثُها مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ . (1)

زمین برای خداست.آن را به هر کس از بندگانش که بخواهد،می دهد،و سرانجام به پرهیزگاران اختصاص دارد» .

پوشش خود گرفته،موضوع هزاران مدخل و صدها کتاب در آن زمینه هاست.

قوانین تشریعی قرآن،افزون بر جامعیت،مصالح واقعی مخاطبان اعم از زن و مرد و کودک و پیر و جوان را با نگرشی متعادل و واقع بینانه تبیین کرده است.افزون بر تمام اینها نکته ای که نمی توان به سادگی از کنار آن گذشت این است که در نظام قانون گذاری قرآنی،همواره نگرش الهی و توجه به حضور خدا در ساحت زندگی فردی و اجتماعی انسان و مسئولیت مداوم انسان در پیشگاه قدسی خدا،مورد اهتمام اساسی است؛نکته ای که در قوانین وضعی بشری مورد غفلت واقع شده است.

عناوین متنوّع طهارت،صلات،زکات،خمس،صوم،حج،اعتکاف،جهاد و صلح،امر به معروف و نهی از منکر،میراث،قضا،شهادات،حدود و تعزیرات، قصاص،شفعه،غصب،احیای موات،اطعمه و اشربه،تجارات،رهن،حجر، ضمان،مشارکت،مضاربه،مزارعه،مساقات،ودیعه،عاریه،اجاره،وکالت،وقف، سُکنا،هبه،مسابقه،وصیت،نکاح،طلاق،لعان،عتق،سوگند و نذر و...که عناوین رایج حقوق اسلامی اند،گواه صادقی هستند بر آن شکوه شگفت و نگرش همه جانبه به زندگی انسان که از دوران جنین-و بلکه پیش از آن در گزینش همسر و شیوۀ زناشویی-تا حیات پس از مرگ و جهان پایدار را شامل است.همان طور که نگاهی به عناوین اخلاقی در کتب اخلاق اسلامی برگرفته از کتاب و سنّت نیز بیانگر همین واقعیت است.

در نیکی و تقوا همکاری کنید،ولی در گناه و تعدی همکاری نکنید».

دعوت به عدالت ورزی و نیکوکاری:

«إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی وَ یَنْهی عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ وَ الْبَغْیِ . (1)

خداوند به عدالت و احسان و بخشش به خویشان فرمان می دهد،و از فحشا و منکر و تجاوز نهی می کند».

دعوت به حیات برین و پایدار:

«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اسْتَجِیبُوا لِلّهِ وَ لِلرَّسُولِ إِذا دَعاکُمْ لِما یُحْیِیکُمْ . (2)

ای کسانی که ایمان آوردید،وقتی خدا و پیامبر شما را به چیزی فرا خواندند که مایۀ حیات شماست،آنها را اجابت کنید».

دعوت به تفکّر و تدبّر و بیداری اندیشه:

«...کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ. 3

این چنین آیات را تفصیل می دهیم برای گروهی که می اندیشند» .

«کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیَتَذَکَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ. 4

کتابی خجسته فرو فرستادیم،تا در آیات آن تدبر کنند،و صاحبان اندیشۀ ناب پند آموزند».

توصیه به شکیبایی و پایداری در برابر دشواری ها:

«وَ کَأَیِّنْ مِنْ نَبِیٍّ قاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ کَثِیرٌ فَما وَهَنُوا لِما أَصابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ ما ضَعُفُوا وَ مَا اسْتَکانُوا وَ اللّهُ یُحِبُّ الصّابِرِینَ . (3)

ص:259

و چه بسا پیامبرانی که همراه او توده های انبوه کارزار کردند،و در برابر آنچه در راه خدا بدیشان رسید،سستی نورزیدند و ناتوان نشدند و تسلیم نگردیدند،و خداوند شکیبایان را دوست دارد».

دعوت به توکّل و اعتماد به خداوند:

«إِنَّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنَا اللّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِکَةُ أَلاّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ . (1)

آنان که گفتند:پروردگار ما اللّه است،و پایداری کردند،فرشتگان بر آنها فرود می آیند که:نترسید و اندوهگین نشوید.و شاد باشید به بهشتی که وعده داده شدید».

«...فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکَّلْ عَلَی اللّهِ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَکِّلِینَ. 2

هر گاه تصمیم گرفتی،به خدا توکل کن،که خداوند توکل کنندگان را دوست دارد».

دعوت به امید و نشاط و دوری از نومیدی:

«قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ . (2)

بگو:ای بندگان من که بر خودتان زیاده روی روا داشته اید،از رحمت خداوند ناامید نشوید؛چرا که خداوند همۀ گناهان را می آمرزد،و او آمرزندۀ مهربان است».

توصیه به خودیابی،مراقبت و مدیریت نفس و عدم غفلت از آن:

«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ . (3)

ای کسانی که ایمان آوردید،به خودتان بپردازید».

دعوت به تلاش و بهره گیری از توانایی های ذاتی:

«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ لْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ

ص:260

خَبِیرٌ بِما تَعْمَلُونَ * وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِکَ هُمُ الْفاسِقُونَ . (1)

ای کسانی که ایمان آوردید،از خدا پروا کنید،و هر کسی باید بنگرد که برای فردا چه پیش فرستاده است.از خدا پروا کنید که خداوند به آنچه انجام می دهید آگاه است و همانند کسانی مباشید که خدا را فراموش کردند،و خداوند هم آنان را از یادشان برد،و آنان همان فاسقان اند» .

«وَ أَنْ لَیْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاّ ما سَعی * وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُری . (2)

برای انسان،نیست مگر آنچه تلاش کرده،و [نتیجۀ] تلاش خودش را به زودی می بیند».

سفارش اکید در نیکی به والدین:

«وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً إِمّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَرِیماً * وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی @ صَغِیراً . (3)

به پدر و مادر احسان کنید،اگر یکی از آن دو یا هر دوی آنان،در کنار تو به پیری رسیدند به آنان حتی«اف»مگو و به آنان پرخاش مکن و با آنان سخنی شایسته بگو.

و از سر مهربانی بال فروتنی بر آنان بگستر و بگو:پروردگارا،آن دو را رحمت کن؛ چنان که مرا در خُردی پروردند».

دعوت به اعتدال در رفتار اقتصادی و معیشت:

«وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَةً إِلی عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً . (4)

دستت را به گردنت زنجیر مکن،و بسیار گشاده دستی هم منما تا مبادا ملامت شده و

ص:261

حسرت زده بر جای بمانی» .

«وَ الَّذِینَ إِذا أَنْفَقُوا لَمْ یُسْرِفُوا وَ لَمْ یَقْتُرُوا وَ کانَ بَیْنَ ذلِکَ قَواماً . (1)

کسانی که هر گاه انفاق نمودند،اسراف نمی کنند و تنگ هم نمی گیرند،و میان این دو،حد وسط را بر می گزینند».

پرهیز از سخن غیر عالمانه:

«وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً . (2)

چیزی را که به آن علم نداری دنبال مکن؛زیرا گوش و چشم و دل،همگی مورد پرسش قرار می گیرند» .

توصیه به نیایش و ارتباط قدسی با خدای یگانه:

«قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُکُمْ فَقَدْ کَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ یَکُونُ لِزاماً . (3)

بگو:اگر دعای شما نباشد،پروردگار من به شما اعتنایی نمی کند.شما به تکذیب پرداخته اید و به همین زودی،عذاب بر شما لازم خواهد شد» .

توصیه به عبادت و پرستش خدای یگانه و پرهیز از پیروی شیطان:

«أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ * وَ أَنِ اعْبُدُونِی هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ . (4)

آیا با شما عهد نکردم که:ای فرزندان آدم،شیطان را اطاعت نکنید؛چرا که او دشمن آشکار شما است،و مرا بپرستید که این راه راست است».

ارزشی و دستورالعمل های رفتاری،ویژگی هایی دارند که قرآن را از مکتوبات بشر و دیگر کتب منسوب به ادیان ممتاز می سازند.

الف-خِردپذیری و خِردپروری:اصول معارف و مفاهیم قرآن،بر پایۀ عقل و منطق استوارند.اساس تعالیم اسلام،بر مدار جهل ستیزی و عقل انگیزی، (1)تقلیدزدایی، (2)پندارسوزی و دانش سازی (3)می چرخد.

توحید و یکتاباوری-که مطلع الغزل دعوت تمام انبیا و شرایع آسمانی است-، تبیین کنندۀ عقلانی و بنیاد استوار تمام نظام های تشریعی و ارزشی قرآن است.بایدها و مسئولیت آفرینی نظام های ارزشی و رفتاری که در فلسفۀ اخلاق و فلسفۀ حقوقْ مورد کاوش و تحقیق است،مبنای خلل ناپذیر خویش را تنها می تواند در پرتو نگرش توحیدی و یگانه باوری معنا بیابد.

ب-هماهنگی با فطرت و سرشت مشترک انسان:از جمله ویژگی هایی که می توان از خصوصیات معارف قرآن برشمرد،هماهنگی آنها با سرشت طبیعی و آفرینش فطری همۀ انسان هاست.از همین روی،این مفاهیم،از فراگیری و جامعیت خاصی نسبت به همۀ نیازهای ثابت و متغیر برای همۀ مخاطبان انسانی با هر رنگ و نژاد،و در هر زمین و هر زمان برخوردار است(جامعیتِ همگانی،همیشگی و همه جایی):

«فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللّهِ الَّتِی فَطَرَ النّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النّاسِ لا یَعْلَمُونَ . (4)

روی خود را با گرایش تمام به حق،به سوی این دین کن،با همان سرشتی که خدا مردم را بر آن سرشته است.آفرینش خدا تغییرپذیر نیست.این است همان دین پایدار،ولی بیشتر مردم نمی دانند».

ص:263

ج-واقع گرایی و اعتدال:در فاصله پهناور ایدئولوژی های آرمان گرایانه محض تا طبیعت پرستی خالص،قرآن این هنر را از خود نشان می دهد که با نگرش واقع بینانه به حقیقت وجود انسان و سرنوشت طولانی وی،اهداف زندگی او را در یک طبقه بندی منظّمِ مقدّماتی،متوسط،عالی و نهایی،سامان و انتظام بخشد تا تمام استعدادهای ذاتی او پرورش یابد و خاستگاه های وجودی او به شیوه ای معتدل و هماهنگ ارضا گردد.

بر اساس همین بینش واقع بینانه است که از یک سو،دنیاگریزی و سرکوب تمایلات طبیعی و مادی از نگاه قرآن مطرود است:

«قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا خالِصَةً یَوْمَ الْقِیامَةِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ . (1)

بگو:چه کسی زینت خدا را که برای بندگانش آفریده و نیز روزی های پاک را حرام کرده است؟بگو:این روزی ها در زندگی دنیایی برای کسانی است که ایمان آوردند، و روز قیامت خاصّ آنان است.این چنین آیات را برای گروهی که می دانند، بیان می کنیم».

و هم دنیاپرستی و دل سپردگی به آن را مورد نکوهش قرار داده است؛چرا که عامل بازدارندۀ انسان از هدف اصلی و جادوان به شمار می آید:

«وَ ما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاّ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوانُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ . (2)

این زندگی دنیایی جز سرگرمی و بازیچه نیست،و سرای آخرت،زندگی واقعی است.ای کاش می دانستند».

ص:264

در ارزیابی قرآنی میان دنیا و آخرت،پدیده ها و کالاهای این جهان همه به عنوان آیه های الهی و ابزارهای مفید و مورد استفادۀ انسان اند و دنیا مدرسۀ تربیت و ظرف عبور او به شمار می آید،نه جایگاه و مقصد حیات. (1)

بدین سان قرآن،چهرۀ امّتی معتدل،واقع گرا و خردمند را ترسیم می کند که برای دیگران الگو و شاخص باشد:

«وَ کَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَکُونُوا شُهَداءَ عَلَی النّاسِ وَ یَکُونَ الرَّسُولُ عَلَیْکُمْ شَهِیداً . (2)

این چنین شما را امت میانه قرار دادیم تا گواهان بر مردم باشید،و رسول بر شما گواه باشد».

آری این همه معارف را با آن ویژگی ها و امتیازات،انسانی در یک برهۀ کوتاه و پرتلاطم از عمر خویش به جامعه بشری آموخت که به مکتب نرفته و معلّم ندیده بود و هرگزدر عمر خویش شعر نسروده و خط ننوشته بود:

«وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لاَرْتابَ الْمُبْطِلُونَ . (3)

تو پیش از آن،نه کتابی می خواندی،و نه با دستت می نوشتی،و گرنه باطل اندیشان قطعاً به تردید می افتادند» .

د-پیراستگی از اختلاف و تناقض:تاریخ تمدّن و دانش،آثار علمی بی شمار و شاهکارهای بسیاری را سراغ دارد که ره آورد تأملات عقلانی و تجربی انسان اند.

ژرف اندیشان بسیاری پای بر این عرصۀ خاکی ساییده اند و آثار ارزشمندی از خود بر جای گذاشته اند؛ولی هر یک از آثار علمی،نشان از نقصان و محدودیتِ آگاهی و معلومات نویسندگان آنها دارد،و پدیدآورندگان آثار بزرگ علمی نیز به نقصان و نارسایی یافته های خویش اذعان کرده اند.امّا در این میان،یک اثر وجود دارد که

ص:265

دعوی جامعیت،کمال و حقانیت تمام مطالب خویش را دارد:

«ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ . (1)

این کتاب،تردید در آن نیست» .

«وَ بِالْحَقِّ أَنْزَلْناهُ وَ بِالْحَقِّ نَزَلَ . (2)

آن را به حقیقت فرستادیم و به حقیقت هم فرود آمد».

این اثر،همان قرآن است که با گذشت چهارده قرن از نزول آن،دانشمندان و حکمت جویان عالم،در برتری و برازندگی آن در شگفت اند و مرور ایام و پیشرفت روز افزون علوم و معارف بشری،درستی و راستی این ادّعا را بیش از پیش تثبیت می کند.این حقیقت را قرآن در یکی از آیات استدلالی خویش چنین بیان می کند:

«أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافاً کَثِیراً . (3)

آیا در قرآن نمی اندیشند و اگر از جانب غیر از خدا بود،در آن اختلاف های زیاد می یافتند».

اختلاف شامل هر نوع اضطراب،ناهماهنگی،تعارض و تناقض می شود. (4)

توضیح این نکته لازم است که اولاً انسان همانند سایر موجودات طبیعی این عالم،دارای رشد و تکامل تدریجی و رو به گسترش است و با گذشت زمان،صاحب تجربه و مهارت بیشتری می گردد(تکامل تدریجی).

ثانیاً با وجود این،هیچ فرد انسانی یافت نمی شود که بر همۀ آفاق احاطه یابد و جامع تمام علوم شود،بلکه وجود وی همواره ملازم با نایافته های بی شماری خواهد بود(محدودیت و خطاپذیری).

و سرانجام آن که انسان به حسب محصور بودن در عالم طبیعت،تحت تأثیر

ص:266

اوضاع گوناگون محیط زندگی خویش واقع می شود.ملایمات و ناملایمات،سلامت و بیماری،تنگ دستی و بی نیازی،جنگ و صلح و جز آن هر یک،اثری ویژه در روان و اندیشه وی باقی می گذارد(تأثیرپذیری).

حال اگر انسانی را مشاهده کردیم که در خلال یک دورۀ 23 سالۀ متلاطم از عمر خویش،در وضعیت های گوناگون تنهایی،اهانت،آزار،تبعید،محاصرۀ اقتصادی، فقر،جنگ،شکست،کشته شدن یاران و عزیزان،پیروزی،تشکیل حکومت مقتدرانه و مانند آن را تجربه کرده و در تمام این حالات،هماره گفته های وحیانی وی استوار،هماهنگ و رسا باشد،دلیل آن است که سخنان او پروردۀ فکر او نبوده،بلکه وحی الهی است.

قرآن،در گستره ای طولانی از زمان و اوضاع بسیار گونه گون اجتماعی،عرضه و تلاوت گردید.از سوی دیگر،در باره و در پیرامون آفاق بی کران حیات تکاملی انسان

سخن راند؛اما با این همه،دو رکن تشکیل دهندۀ این متن،یعنی هندسۀ ترکیبی آیات و سُوَر و محتوای ژرف و بی همبر متن آن،سازگاری،هماهنگی و تازگی خویش را هماره نگاه داشته است.این یکسانی اسلوب ومحتوا وتأثیرناپذیری از وضعیت خارجی و پیراستگی از اختلاف و دگرسانی،نشان از این حقیقت دارد که این پیام،وحی الهی است،نه سخن بشری.این ویژگیِ کلام خدا چهرۀ دیگری از اعجاز قرآن را نشان می دهد.

ص:267

91.امام صادق علیه السلام: هیچ چیزی نیست،مگر این که در بارۀ آن،آیه یا سنّتی وجود دارد. (1)

بر این،پس از او هرگز پیامبری برانگیخته نمی شود و کتاب شما را پایان بخش کتاب ها[ی آسمانی] قرار داد.بنا بر این،پس از آن،هرگز کتابی نخواهد بود و بیان همه چیز و [چگونگی] آفرینش شما و آفرینش آسمان ها و زمین را و خبر آنچه پیش از شما بوده و [احکام] داوری میان شما،و خبر آنچه را که پس از شما خواهد بود،و موضوع بهشت و آتش و فرجام کار شما را در قرآن،نازل فرموده است. (1)

می سازد.آن [نسخه]،همان قرآن است.از آن بخواهید تا با شما سخن بگوید؛ولی هرگز برایتان سخن نمی گوید؛بلکه من از آن به شما خبر می دهم.علم گذشته و علم آنچه تا روز قیامت رُخ خواهد داد و [احکامِ] داوری میان شما و بیان آنچه در آن اختلاف می کنید،همه در قرآن اند.پس اگر از من در بارۀ آن بپرسید،به شما می آموزم. (1)

98.امام صادق علیه السلام: در کتاب خدا،اخبار آنچه پیش از شما بوده و اخبار آنچه پس از شما به وقوع خواهد پیوست،و [احکام] داوری میان شما،وجود دارد و ما،آنها را می دانیم. (2)

ص:271

این گروه،با استناد به آیاتی که قرآن را«تبیان»و جامع مطالب و تفصیل دهندۀ هر چیزی معرفی می کند،در دفاع از نظریۀ خویش کوشیده اند.از این آیات اند:

«وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ. 1

و این کتاب را که روشنگر هر چیزی است و برای مسلمانان رهنمود و رحمت و بشارتگری است،بر تو نازل کردیم» .

«ما کانَ حَدِیثاً یُفْتَری وَ لکِنْ تَصْدِیقَ الَّذِی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ تَفْصِیلَ کُلِّ شَیْءٍ وَ هُدیً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ. 2

سخنی نیست که به دروغ ساخته شده باشد،بلکه تصدیق کتاب هایی است که پیش از آن بوده و روشنگر هر چیزی است و برای مردمی که ایمان می آورند رهنمود و رحمتی است». (1)

روایات پرشماری نیز جامعیت مطلق قرآن را تأیید کرده و دلیلی بر این مدعایند.

برخی از این روایات،قرآن را«جامع علم اولین و آخرین»معرفی می کند که باید با تفکر در معانی این کتاب آسمانی،به آن علوم دست یافت:

مَن أرادَ عِلمَ الأَوَّلینَ وَالآخِرینَ فَلیُثَوِّرِ القُرآنَ. (2)

هر کس طالب علم اولین و آخرین است،در قرآن کندوکاو کند.

بر اساس روایتی،امام صادق علیه السلام سوگند یاد کرده که هیچ گاه انسان در حسرت نخواهد ماند که چرا فلان مطلب در قرآن نیست:

إنَّ اللّهَ تَبارَکَ وتَعالی أنزَلَ فی القُرآنِ تِبیانَ کُلِّ شَیءٍ،حَتّی وَاللّهِ ما تَرَکَ اللّهُ شَیئاً یَحتاجُ إلَیهِ العِبادُ،حَتّی لایَستَطیعَ عَبدٌ یَقولُ:لَو کانَ هذا انزِلَ فِی القُرآنِ،إلّاوقَد أنزَلَهُ اللّهُ فیهِ.

ص:273

خداوند-تبارک و تعالی-،بیان هر چیزی را در قرآن،فرو فرستاد،چندان که-به خدا سوگند-هیچ چیزی را که بندگان،بدان نیاز دارند،فروگذار نکرد،مگر آن که خداوند،آن را در قرآن،نازل کرده است. (1)

در روایتی دیگر از آن حضرت آمده است:

إنَّ العَزیزَ الجَبّارَ أنزَلَ عَلَیکُم کِتابَهُ وهُوَ الصّادِقُ البارُّ،فیهِ خَبَرُکُم وخَبَرُ مَن قَبلَکُم وخَبَرُ مَن بَعدَکُم،وخَبَرُ السَّماءِ وَالأَرضِ،ولَو أتاکُم مَن یُخبِرُکُم عَن ذلِکَ لَتَعَجَّبتُم. (2)

خداوندِ توانا،که راستگو و نیکی کننده است،کتابش را بر شما فرو فرستاد،و اخبارِ مربوط به شما و اخبار پیشینیان و اخبار آیندگان پس از شما،و اخبار آسمان و زمین [همه]،در آن اند.اگر کسی نزد شما بیاید و از آنها آگاهتان کند، قطعاً شگفت زده خواهید شد.

نیز از آن حضرت است:

إنَّ اللّهَ عَزَّ ذِکرُهُ خَتَمَ بِنَبِیِّکُمُ النَّبِیّینَ فَلا نَبِیَّ بَعدَهُ أبَداً،وخَتَمَ بِکِتابِکُمُ الکُتُبَ فَلا کِتابَ بَعدَهُ أبَداً،وأنزَلَ فیهِ تِبیانَ کُلِّ شَیءٍ،وخَلْقَکُم وخَلْقَ السَّماواتِ وَالأَرض، ونَبَأَ ما قَبلَکُم وفَصْلَ ما بَینَکُم وخَبَرَ ما بَعدَکُم،وأمْرَ الجَنَّةِ وَالنّارِ وما أنتُم صائِرونَ إلَیهِ. (3)

خداوند-که یادش گرامی باد-پیامبر شما را خاتم پیامبران قرار داد.بنا بر این، پس از او هرگز پیامبری برانگیخته نمی شود و کتاب شما را پایان بخش کتاب ها[ی آسمانی] قرار داد.بنا بر این،پس از آن،هرگز کتابی نخواهد بود و بیان همه چیز و [چگونگی] آفرینش شما و آفرینش آسمان ها و زمین را و خبر آنچه پیش از شما بوده و [احکام] داوری میان شما،و خبر آنچه را که پس از شما

ص:274

خواهد بود،و موضوع بهشت و آتش و فرجام کار شما را در قرآن،نازل فرموده است.

با توجه به این روایات و به ویژه عبارت«خلقکم»،دانسته می شود که قرآن افرون بر تشریع،امور تکوینی،نظیر خلقت آسمان و زمین واخبار گذشته،حال و آینده را نیز در بردارد.مؤید این برداشت،نقلی از امام صادق علیه السلام است که احکام و حلال و حرام را تنها بخش کوچکی از قرآن دانسته است. (1)

«الر کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ . (1)

الف-لام-را.ما قرآن را بر تو(پیامبر)نازل کردیم تا با آن مردم را از تاریکی ها به سوی نور بیرون بری» .

«وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِینَ . (2)

و ما از قرآن آنچه برای مؤمنان شفا و رحمت است نازل می کنیم» .

«شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدیً لِلنّاسِ . (3)

ماه رمضان ماهی که قرآن در آن فرو فرستاده شد،در حالی که برای عموم مردم رهنمود است».

شیخ طوسی (4)و طبرسی «تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْءٍ» را بیان مشکلاتی دانسته اند که مربوط به امور دین است. (5)زمخشری نیز آیه را در ارتباط با امور دینی وبیان امور مربوط به سعادت افراد دانسته است. (6)علامۀ طباطبائی نیز با توجه به نقش هدایتی قرآن،مراد از«کل شیء»را همۀ چیزهایی دانسته که بازگشت آنها به هدایت است،از معارف مرتبط به مبدأ و معاد گرفته تا اخلاق فاضله،احکام و ادیان الهی و قصص و مواعظی که مردم در هدایت وراه یافتنشان به آن محتاج اند. (7)

روایاتی نیز وجود دارند که قرآن را در بیان احکام و قوانین مورد نیاز مردم برای زندگی سعادتمندانه،جامع دانسته اند.در نقلی از امام علی علیه السلام آمده است که:«خدا حکمی از دین خود را بر شما پنهان نگذاشت و هیچ مطلبی را که مورد رضایت و

ص:276

خشنودی اش باشد وا نگذاشت،جز این که نشانی آشکار و آیه ای محکم که از آن جلوگیری یا به سوی آن دعوت کند،برایش قرار داد». (1)ایشان در ادامه،مستند کلام خود را «ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْءٍ» 2 و «تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْءٍ» 3 قرار داده است.

روایت حضرت زهرا علیها السلام در خطبه فدکیه با بیانی کوتاه،مؤید این حقیقت است:

فیهِ تِبیانُ حُجَجِ اللّهِ المُنَوَّرَةِ،ومَحارِمِهِ المَحدودَةِ،وفَضائِلِهِ المَندوبَةِ،وجُمَلِهِ الکافِیَةِ،ورُخَصِهِ المَوهوبَةِ،وشَرایِعِهِ المَکتوبَةِ. (2)

در آن،حجّت های نورانی خداوند و حرام های تعیین شدۀ او،و فضایل فراخوانده اش،و عام های فراگیر کفایت کنندۀ او،و رخصت های ارزانی شده اش، و قوانین و احکام واجب گشته اش،بیان شده اند.

از این روایات است نقلی از امام رضا علیه السلام که در آن،قرآن را شامل حلال و حرام و حدود و احکام و هر آنچه بندگان بدان نیاز دارند معرفی می کند. (3)پس با توجه به این روایات،فهمیده می شود که تفصیل حلال و حرام و حدود و احکام و به طور کلی آنچه انسان بدان نیازمند است،در قرآن وجود دارد و به فرمایش امام صادق علیه السلام حتی حکم قضایی مربوط به اختلاف اشخاص. (4)

مظهر تجلی اسم اللّه اعظم است،پیامبر اسلام،جامع کمالات پیامبران،و کتاب او نیز جامع کتب وحیانی است. (1)

آیات و روایاتی که بر مُهَیْمِن(مسلّط و مُشْرف)بودن قرآن اشاره دارند،مؤید این مطلب اند که از آن جمله است:

«وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکِتابِ وَ مُهَیْمِناً عَلَیْهِ . (2)

و این کتاب را به سوی تو به حق فرو فرستادیم،در حالی که کتاب های آسمانی پیشین را تصدیق می کند و نسبت به آن مسلط و نگهبان است».

در روایتی از رسول اکرم صلی الله علیه و آله آمده است:

اُعطیتُ السُّوَرَ الطِّوالَ مَکانَ التَّوراةِ،واُعطیتُ المِئینَ مَکانَ الإِنجیلِ،واُعطیتُ المَثانِیَ مَکانَ الزَّبورِ،وفُضِّلتُ بِالمُفَصَّلِ؛ثَمانٌ وسِتّونَ سورَةً،وهُوَ مُهَیمِنٌ عَلی سائِرِ الکُتُبِ،وَالتَّوراةِ لِموسی وَالإِنجیلِ لِعیسی وَالزَّبورِ لِداوودَ. (3)

سوره های بلند،به جای تورات به من داده شده است،صدتایی ها،به جای انجیل، و دوگان ها به جای زبور.سوره های تفصیلی [و کوتاه] نیز-که شصت و هشت سوره است-،افزون،به من داده شده است.این قرآن،حاکم بر دیگر کتاب ها[ی آسمانی] است.تورات،از آنِ موسی است و انجیل،از آنِ عیسی است و زبور،از آنِ داوود.